viernes, 27 de junio de 2008

Felipe Lubián recibe o V Premio Vidal Bolaño pola súa defensa do Galego das Portelas

O alcalde de Lubián, Felipe Lubián recibe este sábado o V Premio Vidal Bolaño, que conceden as Redes Escarlata, pola súa defensa do Galego das Portelas. Felipe Lubián, tamén académico correspondente da RAG, obten esta nova distinción por un labor sostido no tempo a prol da lingua que se fala nos concellos de Lubián, Porto, Pías e Hermisende. Un labor que lle ten reportado tamén moitas criticas e incomprensións. Nunca reparou nesas minucias e seguiu na defensa permanente dun dos maiores tesouros da zona: a lingua que temos como propia.
A acta do xurado do V Premio Roberto Vidal Bolaño, asinada polo escritor Xosé Luis Méndez Ferrín, relaciona algúns dos méritos acumulados polo galardonado: “Pola súa defensa insobornable da galeguidade lingüística e cultural dos catro concellos galegófonos de Zamora en tódalas corporacións locais, provinciais e autonómicas das que formou parte desde hai 30 anos, o seu compromiso coa cultura popular, nomeadamente do teatro de base, como promotor e coordinador da Asociación Cultural Xente Nova das Portelas, e por facer de Lubián o único concello de fóra da Galicia administrativa onde o galego é lengua cooficial e da escola Tuela-Bibei de Lubián o único centro escolar de Zamora onde se ensina a Lingua Galega”.
Parabéns e saúde para seguir defendendo o máis noso durante moitos anos máis.

martes, 24 de junio de 2008

Os maiores tesouros, no souto dos castiñeiros. Toponimia de Brumoso II

Non están en Rechouso. No cuadrante Suroeste é onde San Ciprián ten, moi cerca do lugar, o maior dos seus tesouros: son os principais soutos de castiñeiros, que noutros tempos quitaron moitas fames e que aínda hoxe constitúen, xunto coas pensións, unha fonte de ingresos para os veciños que poden apañalas, cada vez menos; os castiñeiros, por outra banda, e da primavera ó autono, forman a mellor vestidura, o máis fermoso enfeite co que podería soñar unha aldea de montaña. Pena que xa nin se podan queimar os ourizos ó apañar as castañas: eses primeiros bullós estaban ben bos. Pero nese cuadrante, ademais do Souto, hai outros moitos topónimos (con castañas ou sen castañas) que pasamos a relacionar, deixando so amentados algúns como o Ferreal ou a Abeneira, que creo están na zona pero que non sei localizar con exactitude. Alguén haberá que saiba. Se non, xa indagaremos.


Ver mapa más grande

Barreiro, O.-Como indica o nome, é un barreiro ben empinado, o que leva da ponte ata a Carba, ás dúas beiras da estrada, con castiñeiros e pinos. Limita polo este coa Veiga, os Pedredos e o Espadanal.
Bedulo, O.-A ribeira de prados (e leiras) que está entre Cadavais e Celeirós, na mesma cavoca; linda coa Tera da Chave pola parte do lugar.
Cadavais.-Poulas con pouco rego e leiras próximas ó lugar, ó sur da estrada e, principalmente, por baixo do camiño do Carruceiro. Ó sur e ó oeste do Rouso do Camiño Novo.
Camiño Novo.-Agora asfaltado, desde que se estendeu a estrada ata Castromil. O tramo da Igrexa ó Rouso do alto Camino Novo.
Canada do Souto.-Atallo que era de moita utilidade para baixar á Faceiriña desde a barreada de arriba e para subir sen que a xente o vise a un, cando subía para a casa cheo de suor e borrallo; bordea ó Cavoco do Souto e os Cortiñeiros.
Carba, A.-Poulas, soutos e touzas que enlazan o Viñal de Abaixo coa Fonte das Cubas e o Quintairo, por baixo do camiño que leva da Lama do Casal ás Teixugueiras; veciña do Barreiro.
Cavoco do Souto.- Separa as airas do souto dos cortiñeiros e acaba na Fonte Pateira.
Centinela, A.-Portela entre as leiras da Xamacía e as da Cabeciña, permite avistar cara a Cabeza das Fontes e ver o poulo dos Mexacáns.
Cerragal, O.-Leiras agora convertidas no principal souto de castiñeiros novos. Os lindes están marcados polo camiño que leva ó Porto da Augüeira, o carreirón das Touzas e a estrada. Do Rouso do Camiño novo para o Norte, está O Cerragal.
Cortiñeiros, Os.-Cortiñas que bordean a barreada de arriba pola parte sur, desde a Horta da Igrexa ata os eidos de A Fonte (de baixo)
Falgueiras.-O souto que vai dos prados do Viñal ata a Fonte das Cubas, polo sur do lugar, e ata Cadavais, polo oeste.
Faquiña, A.-Prados e cortiñas entre o Viñal de Abaixo, a Canada do Souto e a Lama do Casal.
Fonte Pateira.-Desapareceu, ¿ou non? Do que queda, máis vale non beber. Está mesmo no fondo lugar, onde desemboca a Canada do Souto, onde empeza a Faceiriña.
Fonte do Souto.-Quedou sen auga porque se canalizou ata a praza. Motivou que se perdese o carreirón do Souto, tantas veces pateado polos rapaces. A seguir, perdeuse o carreirón que levaba ó Viñal, que se encheu de penxemuros. Cantas ecos de conversas de namorados, ó son da auga que caía no bicarelo da barrila ou na barcala; cantas palabras de querer namorar para as mozas que ían á fonte; cantas orellas alerta, de rapaces á espreita.
Pedreira, A.-Leiras con moita pedra louxeira entre os prados de Cadavais e Cabeciña e as leiras do Cerragal, pola parte oeste da estrada.
Quintairo, O.- Unha das ribeiras de prados que mira ás leiras do Fixó desde arriba; a outra, máis próxima ó lugar, é a da Fonte das Cubas.
Rouso do Camiño Novo.-Onde a estrada xira en redondo para dirixirse cara o Facho.
Souto.-Toda a zona de castiñeiros que vai do lugar, pola parte sur, ata os prados do Viñal e ata empatar, por riba do Viñal de Arriba, con Falgueiras, na fronte do Rouso do Camiño Novo.
Teixugueiras, As.-A portela e o lombeiro que separa o Quintairo de Varxelas, que deixamos para outra entrega, coa Chaira Nova e demais.
Terra da Chave.-Leiras por riba do camiño que atravesa Falgueiras cara ó Bedulo; digamos que son a roda da saia de Cadavais pola parte Sur.
Teturiña, A.-Portela irmá da Centinela que está no camiño do Carruceiro, desde a que xa se avistan os Mexacáns, os Millais e o Penedo de Mourón (creo).
Touzas, As.-Entre o Cerragal e Brasil, castiñeiros a ambos lados do carreirón do mesmo nome que permite atallar cando se vai cara Arrozadas ou Lagoas.
Viñal.-Prados máis próximos ó lugar pola parte sur. Lamacais. Separan Falgueiras do Souto e das airas do Souto.
Viñal de Baixo.-Por baixo da estrada e ata a entrada que leva ó lugar pola Lama do Casal. Limita coa Afaquiña polo norte.
Xamacía, A.- As poucas leiras que hai a tiro de pedra da Centinela, na media cavoca que baixa de fronte a cadavais e ó Bedulo. A cavoca seguinte, antes de Arrozadas, ¿é a da Colmea? Outra dúbida.

domingo, 22 de junio de 2008

Estourotes en África? Burros galegos pintados con raias?

Se cadra en África tamén hai esa flor que nós chamamos estourote ou estalote. Se cadra en Galicia hai algún burro pintado con raias. Pero os animais da foto son cebras de verdade, e están en Galicia. Alicia vaivos contar algo do que viu no parque de Marcelle (Lugo), onde foi de excursión de fin de curso. Ela foi a reporteira gráfica. Creo que lle chamou a atención ás cebras para que mirasen á cámara, pero as burras raiadas preferiron seguir rañando.

Son Alicia. Cando fun ao parque de Marcelle fixeron grupos, e a cada un deses grupos chamáronlles porcos,tipis... O meu grupo era o dos tipis, que son tendas dos indios.O primeiro que vimos foi unha avestruz. Os titores mandáronnos debuxar algunha cousa nun bocadiño de madeira que nos deron, e dixeron que nos daría sorte. Despois vimos unhas cebras, e un lince que debía de ser tímido porque non se quería deixar ver. A nosa titora Marta ensinounos a cantar algunhas cancións que adoitaban cantar os indios. Despois vimos outros animais, entre eles unha Llama. Tamén visitamos un reptilario e vimos crocodilos e unha boa que non sei se era boa ou mala; a min non me fixo mal. Despois fúmonos a xantar. E a continuación volvemos a unha reserva onde había moitos animais soltos. O que máis me gustou foron as cebras e as avestruces. Estou desexando volver.

viernes, 20 de junio de 2008

Os fiadeiros cambiaron a lareira pola televisión: Horacio Rodríguez na "2"

Se non fora pola súa memoria prodigiosa e pola súa xenerosidade como contador, moitas historias doutros tempos estarían xa hoxe, sen máis fiadeiros que as canles de televisión, irremediablemente esquecidas. As historias do seu pai e as da súa avoa Juliana e outras que foi recollendo e contando, máis ou menos “vestidas”, a todo o que quixo escoitalas.
Coñeceu tempos de miserias e tempos de novas tecnologías, e atopou sempre quen o escoitara, quen apuntara, quen gravara ou quen filmara as súas historias. Hoxe, por sorte pero sobre todo grazas á súa disposición sempre entusiasta, xa e máis difícil que se perdan. Están nas hemerotecas e nas videotecas, tamén nas caixas de recordos especiais que gardan os seus amigos.



Para mostra, ese programa que nos acaba de regalar TVE a través desa reserva de boa televisión que é a 2, Cuadernos de paso –gracias, Lete, por facilitarnos a revisión-. Unha fermosa reportaxe que nos volve a achegar a entrañable figura de Horacio Rodríguez, a súa voz agarimosa e a súa sabiduría de contador. Amigo Horacio, sempre estarás con nós.

martes, 17 de junio de 2008

Nova chamouzada de palabras vellas. Vocabulario de Brumoso VI

Acalcañar.-En sentido festivo, cando da couces un animal. Cando o calcetín está fora de sitio, co calcañar no sitio onde debería estar a canela. Cando un se calza a medias, sen meter o calcañar dentro no zapato, que queda convertido nunha especia de chancla, acalcañado.
Aconchegar.- Ademais de arrimar a porta sen pechala, ademais de cubrir, acoller ou tapar, aconchegar é tamén case fartar; cando unha vaca (ou persoa) xa está case farte dise que xa vai aconchegada.
Afrascar.-Capturar, cazar, dominar.
Amalloar.-Ademais de atar os amallós, amalloar unha leira é facer montóns con terróns para indicar que non está de libre pasto, que está coutada para ser pacida polo gando do propietario
Bácora.- Nome coloquial que se da a unha troita xeitosa, ademais do que levaría unha cría de porco femia.
Catrapocho.- Castiñeiro (ou carballo) que cae a bocados, seco e podre.
Chafurrar.- Meter unha cousa ou persoa nun sitio onde non semellaba doado atinar ou onde non era doado que coupese.
Cenceneira.- Dor de cabeza, o que os finos chaman xaqueca: “teño una cenceneira”...
Ceprinar.-Volcar, tirar, especialmente un líquido ou unha masa.
Delouro.-É o claro entre treboada e treboada, o espazo que pode servir para delourar algo mollado.
Desacencido.-O que anda acelerado, sen paraxe, dun sitio para outro.
Derreigar.- Traballar duro, por exemplo arrincando torgos e carqueixas para facer unha bouza no monte.
Derreado.-Un está derreado, esgotado, despois de andar derreigando todo o día.
Engaliotarse.- Engarrarse, loitar. Nos dicimos luta.
Estremallagota.-Gran cantidade dunha cousa, especialmente castañas, esparexidas polo chan.
Escachouzar.-Cando a potada ferve a todo meter, está escachouzando. No diccionario de Horacio é escachoar.
Escancarar.-Abrir, especialmente unha porta, de par en par.
Espinotar.-O que fan as cabalerías para fuxir da carga ou para botar o xinete ao chan. Tamén se utilizar referido á xente que se alporiza por sentirse atacada nunha conversa, polo que contesta de forma violenta, espinotando.
Esturriado.-Pasou de asado e está revido, medio chamuscado.
Ludencia, en.- Ao trasluz.
Luta.- Loita. Pode ser de broma ou en serio; é xogar para ver quen podía máis, a ver quen pinchaba a quen e quedaba por riba, pero tamén unha agarrada en serio, a ver quen bate máis no outro.
Niu.-Onde pon os ovos o paxaro. O da pita é niadeiro.
Pita cega.- Insecto camiña sobre a auga. Iso que en castelán chama "zapateros".
Pizpouteria.-Un dos nomes que se lle aplica ao aparato reproductor feminino. No palabrario de Horacio Rodríguez é dispouteria. Ferragacha, perrecha, cousa.
Rebechar.-A xogueta tan propia dos cativos e dos animais nas primeiras fases da vida. Aparece no Gran Xerais como sinónimo de brincar. Rebechan os cadelos e os vitelos, os cabritos e os cordeiros e, por suposto, os rapaces; xogar a engaliotarse.
Ripar.-Sacarlle a folla ós negrillos (antes de que os comese a praga que acabou con eles), que se cocían para alimentar os porcos. No caso dos garbanzos consiste en arrancalos das plantas; paso previo a escoscalos pisándoos cos pés, unha vez ben delourados.
Xocotó.- En Castromil, parte da pata do porco que bota o pote do caldo ou os cocidos de garavanzos. O que nós chamamos quixote e en Hermisende cousillote.
Zarrapastro.- Persoa que non se enfeita nada, que anda de calquera maneira, coa roupa lixada, o calzado acalcañado e lixoso, por exemplo

lunes, 16 de junio de 2008

Arquitecturas modernas e paxaros de coidado

Sen deixar de abanear as ás, para non caer coma o chumbo, dille unha pomba á compañeira:
-¡Seica houbo un tremor de terra e non nos demos conta! ¡Vai ser certo que andamos sempre coa cabeza a paxaros!
-¿E logo por que o dis?
-¡Por eses edificios estrombados! ¡So un terremoto puido facer algo así!
-¡Non están estrombados! ¡Estanos a levantar! ¡Son cousas da arquitectura moderna!
Que llo oíra dicir días atrás a una miorla moi sabichona. Unha miorla que facía plans para converter os tellados da Cidade da Cultura en esvaradoiros xigantes onde xogar a todas horas, ao tempo que criticaba outros plans que coñecía dos humanos: “Haberá un teleférico desde o parque de Belvís ata a Cidade da Cultura”
-¡É que a xente non sabe que facer se non é arremedarnos!
-¡Vaiche preparando, como lles dea por poñerse plumas!

O Loro, que tamén é un paxaro de coidado, agora ve o bico da cidade da cultura desde a súa gaiola. Pensa se iso servirá para que o piso se revalorice no futuro, como se cotizan as vistas á catedral. Tamén pensa que, se cadra, para cando se xubile xa estará rematada (¿exceso de optimismo?) a Cidade da Cultura, que algúns dos edificios estrombados podería acoller unha residencia para maiores. Nunca se sabe se fará falta e as prazas sempre andan escasas. O Loro, con todo, preferiría seguir voando, cada vez máis de vagar, entre o seu niu de Fontiñas e o novo niu da casa de Carballa, en Brumoso.

jueves, 12 de junio de 2008

Os labores da terra: ferramentas, traballos e colleitas

A decrúa e as matanzas, atar mañuzos de herba na pallarega durante o inverno e a sementeira, no remate do verán, son algúns dos labores que faciamos en Brumoso. Faenas, traballos e colleitas. Ferramentas empregadas para cada labor. ¿Quen vai crer como faciamos as airas, con caldeiradas de bosta e emboldregadas baleadeiras, se non o contamos polo miúdo? ¿Como poderemos nós facernos unha idea cabal sobre os labores relacionados co liño se non facemos que nolo conten unha vez os maiores? Cada vez quedan menos persoas que acorden como eran as mallas a golpe de mallo. Teño gana de recordar como arabamos coas vacas, co arado romano ou coa charrúa, antes de que chegaran os tractores para anunciar o comezo da fin.Quero lembrar a sega da herba e a seitura: moita calor, borrallo e suor. Quero recordar tamén labores gozosas como as de lavar as mantas ou facer as preseiras, no mes de agosto, porque marcaban o fin dos labores máis atafegantes. Creo que non tendo a mitificar a vida da aldea fronte á da cidade, pero aínda hoxe boto de menos as posibilidades de sentirse limpo e novo que nos deixaban algúns labores nos que un acababa tan cheo de po que podía pasar por negro. Para apreciar a limpeza, non hai como estar lixoso por algo que a auga lave con facilidade, como é a terra. Para apreciar o descanso, non hai como estar antes fisicamente esgotado, despois dunha mañá segando herba.


Imos repasar, desde aquí, aqueles tempos onde todos tiñamos ducias de oficios de pouco rendemento. Había tarefas aburridas, sobre todo para os rapaces, porque implicaban soidade. Por exemplo ir coas vacas para unha faceira onde non había máis ninguén. Pola contra, había outras faenas que se facían máis levadías por ser traballos en común, por exemplo as mallas. Labores case exclusivas da mulleres, como tosquiar as ovellas ou cocer o pan no forno. E traballos máis propios dos homes, como tirar de gadaña ou sacar esterco das cortes. Entre rescate de palabras e rescate de nomes dos sitios, imos rescatar tamén os modos de facer o que faciamos en Brumoso cando eramos mozos, hai trinta, corenta anos. Onte.

lunes, 9 de junio de 2008

A Lama do Carballal por uns cántaros de viño. Toponimia de Brumoso I

Na toponimia de San Ciprián hai unha chea de lamas, que en sentido xenérico seica viñan nomear un sitio onde nace unha fonte, un sitio predisposto a converterse nun lamacal onde un enterra os pés e as canelas. As lamas, en orixe, eran propiedade común, do concello. Foron pasando a ser propiedade privada porque o concello acordaba vendelas a quen tiña cartos, en diferentes momentos ou circunstancias. A miña mai contoume como pasou á familia do meu avó Constantino a Lama do Carballal. O concello estaba a traballar nun labor común, deses que eran tan habituais noutros tempos, cando había xente nas casas e era doado xuntar unha obreirada de trinta ou máis persoas, unha por casa habitada, para amañar os caminos no fin do inverno, ou para labrar os caños no comezo do verán. Todo se facía por común acordo e, aquel día, o común acordo dixo que había gana de beber viño. Un homiño chamado ti Puertiña -non sei se procedería de Castela ou de onde, pero o caso é que non erá o ti Portiña- ofreceuse a pagar o viño, non sei se sería un cántaro ou máis, a cambio da Lama do Carballal, e o trato quedou feito no momento. O comprador era un canameiro, un homiño con cartos para mercar a Lama (ou viño para xente con sede, máis ben) pero sen familia. De velliño, arrimouse á familia de meu avó materno, que herdou así a Lama do Carballal.
Logo de contar esta historia, imos recoller unha estremallagota de topónimos das proximidades do lugar pola parte noreste. Seguro que se me esquece algún paraxe que me podedes apuntar nos comentarios.

Ver mapa más grande
Augüeira, Porto da.- No cimo dos prados de Pombariño, no fondo dos prados do Carballal. Moita auga non hai nunca nese porto.
Bacelo, O.-Cortiñas que hai por baixo das viñas das Mioquiñas. Se cadra en tempos tamén había viñas, cos correspondentes bacelos.
Breas, As.-Prados, castiñeiros, touzas, entre Pombariño, o Carballal e Os Corzos.
Castro, O.-Faceira de leiras e Castiñeiros que está por riba do lugar en dirección noroeste. Limita con Rebordiño e Trasil, polo oeste, e con Pombariño, polo Norte.
Canadicha, A.-Canada que marca o atallo desde o lugar para ir ó Bacelo, ó Castro ou Rozas.
Carandelo.-Prados e touzas. Por baixo do Mallo e a carón do Carballal.
Carballal, O.-Prados e leiras, por riba do Porto da Augüeira, limitan con Rebordiño e, por riba, co Facho.
Cavoco de Trasil, O.-Baixa de Trasil ó Salgueiro; cagadeiro de toda a barreada, antes de chegar a auga corrente e os cagadeiros domésticos.
Corzos, Os.- Cerca de Carandelo, os prados cimeiros, por baixo do camiño que vai pola Augüeira cara a Rebordelo.
Cova do Frade.-Poulas por riba da Lavandeira; marca o comezo da Ladeira pola parte Oeste.
Falgueiroá.-Poulas fronte ás da Cova do Frade.
Facho, O.-Leiras e monte. Por riba das leiras da cabeciña, O Facho mira para Rebordiño e para as Pestanas do Carballal.
Lavandeira, A.-Poulas e touzas. O camiño que sube á Cova do Frade separa A Canle da Lavandeira, que limita con Rozas e mira, desde arriba, para o Barreal.
Mioquiñas, As.-Se cadra dise Miuquiñas. Antigas viñas separadas do lugar polo cavoco de Trasil. Están ós dous lados do camiño do Castro. Pola parte de baixo lindan co Bacelo, coa Porteliña e con Rozas.
Mallo, O.-Prado e peiras por riba de Carandelo.
Pereiro, O.- Por riba dos prados de A Canle, limita tamén con Os Corzos.
Pestanas do Carballal.-Fragas moi acertadamante bautizadas. Miran para o Carballal desde arriba.
Pombariño.- Ribeira de prados que sube desde a cavova de A Canle ata o Porto da Augüeira. Limita tamén co Tolaco, polo sur.
Porqueiro, O.-Prado de Rozas ondo as Bichas levaban a pastar ( efozar os porcos). Agora está cheo de nogueiras. Da ó Porto de Rozas e dase a man co Tolaco.
Porteliña, A.-Portela que leva cara a Rozas e cara o Tómbaro. Cortiñas e prados.
Rebordiño.-Leiras e castiñeiros, por riba do Castro. Limita con Trasile As Touzas, polo sur, e co Carballal polo norte; queda tamén por baixo das Pestanas do Carballal.
Romadoiro, O.-Prados ladeiros que dan comezo á Ladeira por riba do camiño do medio da Ladeira; veciños da Lavandeira e da Cova do Frade.
Rozas.-Ribeira de prados con moito rego e a tiro de pedra do lugar. Limitan coa Porteliña, coa Lavandeira e co Tómbaro.
Rozas, Porto de.- Cruce de camiños: o que sube cara a Pombariño, o da Cova do Frade, o da Ladeira e o que leva ó lugar. Acolle un vertedoiro abandonado que nos avergonza a todos, e non nos avergonza máis polas silvas que o cubren.
Tolaco, O.-Por riba do caño da auga que ven ó lugar. Limita con Rozas, con Pombariño e co Castro.
Tómbaro, O.-Prados que están entre a cavoca de Rozas e a Porteliña, caendo cara o Barreal.
Touzas, As.-Leiras e castiñeiros, por riba de Trasil, entre Rebordiño e O Cerragal.
Trasil.-Zona de prados, leiras e castiñeiros situados por riba da igrexa, cara ó oeste enlaza con Rebordiño e As Touzas (que, polo sur, enlazan co Cerragal), cara ó norte-noroeste, co Castro.
Xogo dos paus, O.-Cruce de camiños, onde se abre en dous o que sae do lugar: un para levar a Rozas, outro para o Castro. Sitio onde os mozos xogaban os paus, os bolos.

martes, 3 de junio de 2008

Outro mangado de palabras (e algunhas palabrotas). Vocabulario de Brumoso V

Un novo mangado de palabras para manter o proxecto rescatador. Á espera dunha ferramenta máis axeitada, estou xuntando todas as palabras publicadas nun único documento ordenado alfabeticamente e listo para facer copias que vos sirvan para facilitar a achega de novos termos procurando non repetir (pero si completar ou matizar) os xa publicados. Recoñezo unha acusada tendencia á dispersión, a saltar dunha cousa a outra sen acabar ningunha. Con todo, quero crer que aínda non me está pasando nada deso. Penso seguir coas palabras (e palabrotas) que se me ocorran ou me mandedes. Por exemplo:

Afunilar.- Liberar funilas (ou fonilas), peidos moi cheirentos pero sen ruído; botar peidos calados.
Atopar un can cunha gorra.- pararse a leriar con alguén.
Aviacas.-Pezas que o arado leva a cada lado, por riba da rella, inclinadas cara a fóra para que a terra se abra. A súa forma serve para definir pernas tortas, como aviacas.
Bicarelo.-Sitio da xarra ou da barrila por onde se bebe. Extremo do cano da fonte de onde cae a auga ó pilón.
Bullateiro.-Pouco discreto, que sempre fai moita bulla.
Caracola.- Bullaca, excrecencia do carballo en forma de bola cuberta de engurras e picos. Os rapaces xuntaban dúas cun pao e xa era unha xunta de vacas ou as rodas dun carro.
Cichar a canelo.- Esfurricharse, escaganeirarse.
Coco relumbrón.- Lucecú.
Encartar os tarecos.- morrer (sent. Figurado).
Encombado.- Torto, retorcido, facendo comba. No galego “católico” prefiren empenado, como tamén dicimos en Brumoso.
Escucirse.-Fusgarse, desaparecer sen deixar rastro.
Emboldregarse.-Lixarse con bulleiro, bosta ou outro lixo.
Emboligarse.-Lixarse moito con bulleiro ou merda.
Espitrocar.-Furgar, buscar algo valéndose de algo aguzado. Espitrocar nun dedo para sacer un pico de orurizo, por exemplo. Tamén pode ser cunha estaca nun poulo ou nunha parede.
Fita.-Pedra pequena, chaira e de forma circular que se tira contra o tango que suxeita as moedas ou carpetas.
Fruxanco.-Buraco aberto no terreo onde se corre perigo de meter un pe e quebrar unha perna (unha pata, caso de animal). Para Horacio Rodríguez é furuxanco.
Fucafuca.- Persoa que se pasa de traballadora, que non ten paraxe, que sempre está a facer algo. Nada preguiceiro.
Furuxanco.-Buraco grande no terreo, segundo Horacio Rodríguez.
Fusgarse.- Escucirse, desaparecer.
Ir curar os pitos ó cura.- Morrer, encartalas.
Mamota.- Sapada, caída que non abre ferida pero probablemente deixa moradela: “Apañou unha mamota!”; cansazo extremo. Tamén castaña cocida con casca, coma no Gran Xerais.
Nin fode nin sae de enriba.- Indeciso; nin fode nin deixa.
Pentello.-O que no diccionario galego é “guecho de pelo ou de la”, para nós é o pelo da entreperna. Como dirían os rapaces: “Mira, xa teño pentello”.
Oxar.-Espantar as pitas para que saian do semillero ou para que vaian para o galiñeiro. Oxe, oxe!
Pórse nela (ou nel).- Foder, botarse a ela (ou a el)
Prego.- Cravo feito polo ferreiro.
Regañar a arnela.- A risa de quen non ten dentes, só raíces ou arnelas.
Resolta.- Dise da burra en celo, que anda a machos.
Ruxideira.- herba que cando está seca ten unha casula con sementes que roxen.
Talanqueira.-Vara para xogar o irá, palán. Borracheira.
Pitaroca.-Buraco, oco fondo, preferentemente nunha fraga ou nun penedo. Tamén recollido por Horacio Rodríguez
Sornexar.- Respirar mal, facendo ruído.
Zobar.-Encirrar. Zobar os cans, ou ós rapaces, para que se pelexen.

domingo, 1 de junio de 2008

E que hai dos nomes dos sitios? Nos imos saber por onde andamos

Se perdemos as nosas palabras volveremos a ser como nenos: falaremos do couso ese ou da cousa aquela; teremos que valernos de acenos. E os sitios que? Como imos chamarlle ós sitios cando se nos escuzan os nomes? Teremos que referirnos ós puntos cardinais? Non é nada doado, en canto se sae dos catro principais. É máis doado falar de nomes concretos e de sitios concretos, sempre. Leiras e faceiras, prados e touzas, lamas e lameiros, cavocas e cavocos, pestanas e sarritáns, todo tiña un nome é, a estas alturas, moitos xa non son para nós máis que vultos no horizonte. Creo que debemos tentar recuperar algúns, aínda que só sexa para poder contar con máis palabras os sitios onde estivemos cando saiamos de camiñada. Pero debemos facelo achegando datos suficientes para a súa localización, porque un topónimo sen localización e como unha palabra sen significado. Nada.

Sabemos os nomes de todos os lugares que hai arredor do lugar? Sabemos onde está A Abeneira? Eu non estou seguro. A Canada do Souto, si. O Cortiñeiro, Trasil, a Costa, o Outeiro. Pero seguro que hai outros nomes de sitios que esquecemos ou que nunca soubemos. Hai nomes tan fermosos que merecerían ser conservados porque sí, por exemplo o da Serra Garrida, que non sempre estaría chea de garridas pero tiña sempre un fermoso nome. Eu, que xa vou curado, dubido: xa non sei se está por riba do Couto ou dos Millais cara a Lagoas (non, aí están Os Garridos, a Serra Garrida vai estar ó outro lado do río). O Penedo de Mourón merecería toda unha mitoloxía, como o castelo de Rechouso ou o Castelo de Rebordelo. Penacova, O Carruceiro, A Gurgoza, Os Corzos, Barxa de Bois, Campelo, as Fragas do Corvo, as Pestanas do Carballal, Cabeza das Fontes, a Cerragatosa, a Cruz de Pedra, a Fraga Furada, as Carbuizas, As Almas, O Piñeiro. Unha chea de localizacións con nomes propios que agardan ser definidas para non quedar baixo o común nome de monte. As Teixugueiras, Fonte das Cubas, A Canle, Pombariño e As Pombeiras. O Viñal e As Mioquiñas. O Salgueiro. Sen esquecer as palabras, que deben ter prioridade, definamos tamén os sitios de San Ciprián. Vai?

Un sempre é máis coñecido do que cre

O número de persoas que eu coñezo non coincide en absoluto co número de persoas que me coñecen (ou cren coñecerme). Non é consecuencia de que eu sexa famoso (que, por sorte, non o son); ten máis que ver co que chaman progresión xeométrica, que se basea na multiplicación e non na suma. Cada persoa que me coñece (ou cre coñecerme) estende ou pode estender o seu coñecemento sobre min a unha parte do colectivo de persoas que coñece (ou cre coñecer) ela, un colectivo do que eu nada sei. Así, hai persoas que eu non coñezo e que, sen embargo, me coñecen ou cren coñecerme máis ou menos ben. Falo de min porque me sinto máis autorizado, pero creo que podería aplicarse a calquera de vós. E falo agora porque puiden comprobalo durante o meu encontro con rapaces de Gondomar, os lectores de A serea do deserto. Presentoume unha rapaza da que so sei que se chama Rosana e que sabía de min cousas que eu xa esquecera, como que podería presumir do meu título de FP como oficial electricista, se no seu día me molestase en solicitalo. Despois puiden saber que a fonte fora unha veciña con boa memoria. Hai que andar con coidado, que todo se sabe. E máis nestes tempos en que ó Dios que, segundo nos contaban, todo o sabía, se xuntou o moderno dios da dobre "oo" (que non e dioos senón Google). Pero, ben; a presentación que de min fixo esa muller foi o mellor do acto. Faltoume dicir como di Baloo cando, créndoo morto despois da súa loita co gato rallado, a pantera negra Bagheera canta un fermoso epitafio para o oso máis marchoso e preguiceiro (O libro da selva en versión debuxos Disney): “No te deteñas; di máis, Bagheera, di máis”. Pois así estaba eu. Nunca tan ben falaran de min, polo menos diante de min. Despois tiven que falar eu e xa se rompeu a maxia. Por iso sempre preferín escribir. Falar non é o meu. Cos rapaces, ben, como de costume. Máis ben coas rapazas, porque a proporción viña a ser de dez lectoras por cada lector. Os homes vamos camiño da extinción, polo menos como lectores.