As cortiñas, os muíños, os lameiros.Toponimia de Brumoso III

As proximidades do lugar pola beira do Este, seguindo un eixe que vai da Lavandeira cara a Lama do Casal: esa é a contorna que imos repasar nesta nova entrega toponímica. Moito barreiro, moito eido e moito prado a monte. Un perigo, se vén o lume. É a zona onde un día houbo muíños, dos que hoxe quedan pouco máis que lembranzas; estaba o da Máquina, no medio dos prados de Barxa de Bois; o de Baixo, cerca do do Medo, que xa está no outro lado do río, en Hermisende; o da Veiguiña, xa en desuso moito antes da gran riada que barreu con todo; o da Veiga, no fondo do Outeiro, onde estaban as Poldras para ir a Hemisende en menos tempo; o o do Carrizal, que estaba no medio da Veiga, cerca do Salgueiral. Non é doado que alguén poida facerse unha idea cabal do que transmite un muíño moendo, por iso comprendo o empeño que tiña o Horacio por tratar de que se reconstruíse algún; por iso fixo a reprodución que ten no seu museo. ¿Algún día poderemos ver o seu soño en pé? Complicado. De momento, sigamos co rescate dos nomes dos sitos que tantas veces pateamos, que hoxe pateamos menos porque non nos deixan pasar as ortigas e os silvaredos.


Ver mapa más grande

Abeneira, A.-Espazo pequeno con nome lucido; é o tramo asociado a ese curto camiño que leva do rouso do Outeiro ata o rouso onde o camiño torce para o muiño da Veiga ou segue cara os prados de Casares.
Barreal, O.-Prados que dan outro verde á faldra da Ladeira; desde o cavoco do Litro ata a Lavandeira; limitan cos prados do Salgueiro e a Costa, que quedan ó outro lado do cavoco.
Barxa de Bois.- Prados e leiras comprendidos entre o muíño de Baixo e Penascada; acolleron no seu día o muíño da Máquina e o de Baixo.
Cavoco do Litro.- Un dos sitios máis frescos do lugar; se un día non se atura a calor, non hai como baixar ata o sitio onde o camiño de Barxa de Bois cruza o cavoco, por riba dos prados de Casares; aí sempre hai fresquiño.
Casares.- Prados a ambos lados do cavoco do Litro, por baixo do camiño que leva do Outeiro a Barxa de Bois.
Costa, A.-Territorio en costa polo que baixa o Carreirón da Costa, para atallar cara a Barxa de Bois ou Casares. Inclúe prados e algunha cortiña, pouca, porque a Escoira colle moito e vai desde as airas de baixo ata a casa do Céfiro, bordeando todo o lugar por esa banda Este.
Espadanal.-Grupo de cortiñas, en zona especialmente lamacenta, tendente a lamacal, entre a Faceiriña, Os Pedredos e as Pereiriñas.
Faceiriña, A.- O máis importante grupo de cortiñas do lugar, desde que acaban as casas ata o Espadanal; limita coa Lama do Casal, coas barreiras que sosteñen a Faquiña e coas viñas do Outeiro.
Ferreal, O.-Prados e eidos situados entre a Lama do Casal e a Carba.
Forno, O.-Pozo mítico pola profundidade; está alí onde o río debuxa un ángulo de noventa graos, onde desemboca o cavoco do Litro.
Fixó.-Leiras, onde se acostumaba sembrar sobre todomillo, que recollen as augas das cavocas da Fonte das Cubas e do Quintairo; limitan co río, coa Veiga (estrada polo medio) e co Barreiro.
Freixoeiro, O.-Prados ou lameiros que limitan co poulo do Outeiro, pola parte norte, e coa Veiga e As Pereiriñas, polo Sur e o Oeste, respectivamente.
Ladeira.- A montaña máis próxima a San Ciprián, pola parte nordeste; pouco monte, mouta louxa ó regaño; pacían as vacas nas uces en días de inverno especialmente malos.
Lama do Casal.-Lameiros situados entre a Faceiriña, o Ferreal e o Camiño da Carba.
Lameirico.-.- A cavoca que verte augas en Barxa de Bois.
Outeiro.- Significa zona elevada e para nós tiña significado case contrario, por estar por baixo do lugar. Claro que está ben alto, se se mira desde o pozo de Casares. Desde o fondo do lugar ata o rouso do Outeiro; cara á Faceiriña, as viñas; cara ó este, touza, poulo comunal, algún castiñeiro.
Pedredos, Os.-A faceira de hortos máis alonxada do lugar, por baixo do Espadanal; limita coas Pereiriñas, empeñadas en asomarse ó Outeiro, o Freixoiro, a Veiga, e o Barreiro.
Penelas.-Un único prado leva ese nome. Está por baixo do Tómbaro, frente ao prado do Darío do Barreal. No cavoco, unha barcala na fraga onde as mulleres baixaban a lavar a roupa.
Pereiriñas, As.-Unha rodeira hoxe perdida era o único que separaba as Pereiriñas dos Pedredos; limitan co Outeiro e co Freixoeiro.
Salgueiral, O.- Prado no fondo da Veiga; chamábanlle así porque fora antes salgueiral; hoxe seguramente volverá a ser salgueiral, con permiso das silvas.
Salgueiro.-Merecería o nome da costa, porque por momentos os prados son como paredes pouco tortas; non sei como non se esmalloaron alí a metade das vacas que os paceron; limitan coa Costa, coa Escoira, coa Porteliña, co Tómbaro e, ó outro lado do cavoco, co Barreal.
Veiga, A.-Chaira de prados situada onde o Barreiro deixa de ser barreiro; desde a ponte ata os Pedredos e o Freixoeiro.

Lubián acolle unha manifestación para meterlle présa ao AVE

Lubián, xa definida como aldea mítica (por culpa do tren), volve estar de moda. O próximo domingo acollerá unha manifestación promovida polo BNG para reivindicar diante do Goberno de España que a chegada do tren de alta velocidade a Galicia sexa efectiva en 2012. O motivo de escoller Lubián é porque a vila vén a ser comezo ou fin (ou está no medio) de dous tramos básicos para que a grande infraestrutura pendente chegue a bo porto: Zamora-Lubián e Lubián-Ourense.
Os negocios de Lubián perderon moito negocio cando a estrada xeral de toda a vida quedou superada pola autovía das rías baixas, cando os trens deron en non parar na estación. Coa chegada da alta velocidade, semella que as cousas non van a cambiar demasiado. Agora ben, mentres as obras estean en marcha e aínda tendo en conta que as grandes tuneladoras substituiron desta volta aos centos de carrilanos que abriron o camiño de ferro orixinal, a alta Sanabria no seu conxunto, e Lubián en particular, volverán estar en todos os mapas. A data da chegada do AVE non vai depender tanto de que a manifestación sexa un éxito coma da posibilidade de que José Blanco, liberado de ataduras partidarias, acabe recuncando en Fomento. Pero esa é outra historia e tamén está por ver como acaba.
O ano pasado estiven nunha manifestación que se desenvolveu en Lubián para recabar mellores urxencias sanitarias; foi en agosto e aínda estaba alí o amigo Horacio, con boa parte da súa familia. Esta vez non vou poder estar, pero acordareime dos manifestantes porque farán un percorrido que eu fixen moitas veces, e tamén no coche de San Fernando, cada vez que viña de vacacións, mentres estiven estudando. Os manifestante proTAV virán pola estrada; a min gustábame baixar ata Lubián polo carreirón, porque se atallaba e porque había máis sombras. Supoño que agora as matagueiras non deixarán pasar nin ás corzas.

O próximo 16 de agosto, "outro día con Horacio". Fiadeiro na escola de San Ciprián

En agosto de 2007, sen tempo para despedirnos, fóisenos Horacio Rodríguez, o amigo xeneroso, o conversador ameno, o rescatador de antigüidades, palabras, adiviñas e refráns. Mentres viviu, non faltou quen quixese menosprezalo, principalmente por culpa da envexa, por achar tempo, entre traballo e traballo, para facer todas aquelas cousas coas que gozaba: cazar, pescar, rescatar, amañar, contar e escoitar. Horacio trasmitía tranquilidade e benestar. Con quen quixese escoitalo, compartía contos e historias que gardaba nunha especie de baúl sen fondo onde sempre había algunha sorpresa por descubrir para os oídos de xente sen présa. O seu fiadeiro estaba aberto a calquera hora e del sempre saía un reconfortado porque, logo de sentir como se lle arrepeluzaba o coiro da cabeza coas historias de cans rabiosos, lobos atrevidos ou mortos aparecidos, había que botar unhas risas con algún dos seus contos de demoños inocentes, doados de engañar, como aquel que ataba nun abrir e pechar de ollos, as gavelas esparexidas pola leira dun apurado amo de seitureiros en folga.


O próximo 16 de agosto, na escola de San Ciprián de Hermisende, un ano despois da súa partida, volveremos a ter outro día con Horacio. Escoitaremos algunha das súas historias e compartiremos tamén o intenso recordo, a saudade que deixou en moitos de nós. Será nun fiadeiro de verán onde participarán algúns convidados de fóra -Pablo Madrid, Alberto Jambrina ou Santiago Fernández, entre outros- e onde eu espero que todos poidamos participar, emocionarnos sen reparo e botar unhas risas, como a el lle gustaría.

A peor noite de Xan Sinnada (¿Conto ou crónica?)

Xan Sinnada non lembraba boas noites no seu pasado recente. Na súa memoria había noites aceptables, se non chovía, se achaba periódicos suficientes para quitar o frío do peito e das costas, se conseguía as moedas necesarias para unha copa chamada a quecelo por dentro antes de botarse a durmir, nun canto onde non fose localizado polas cuadrillas de cabezas rapadas que andaban á queima de coitados coma el. Pero había sobre todo malas noites, con frío e choiva, sen lugares axeitados onde abeirarse, co estómago baleiro e sen cartos para amigarse cunha botella; noites nas que o frío non deixaba durmir; noites ás veces tan longas que lle parecían encadeadas, coma se durmise un día enteiro polo medio.
A peor noite de Xan Sinnada comezou ben. Conseguiu que un tipo lle pagase un grolo de augardente para asentar o bocadillo de chourizo con pan reseso que lle regalara pouco antes o camareiro amigo doutro bar. Achou acubillo nun portal sen mirar sequera para os contedores de lixo que outras veces lle daban de cear. Converteu en saco unha caixa de cartón que atopara diante dunha tenda de moda e durmiuse de seguida, coma un bebé despois de engulir unha abondosa tetada de leite materna.
Pero non foi unha noite tranquila. Xan Sinnada non tardou en verse sen unha man e explicando a un colega da rúa que fora cousa da papeleira da esquina da cafetería Cannes, onde sempre adoitaba achar algo que papar. Esa vez fora a papeleira, con boca de piraña xigante ou quenlla pequena, a que decidira quedarse coa súa man.
-¡Que sorte tiveches! -felicitouno o outro- ¡Ó seres coto vanche ser máis xenerosos!
Non foi así, sen embargo. Canso de que ninguén vise a súa única man estendida, Xan Sinnada foi furgar nun contedor de lixo onde estivo a punto de quedar coma un refugallo máis. Por querer apalpar bolsas máis abaixo, os seus pes perderon terra e xa se vía engulido sen remedio polo aparello. Salvouno outro compañeiro sen teito que pasaba polas proximidades e que o agarrou polos nocellos para sacalo de alí.
-¿Estás tolo ou é que queres morrer?
-¿E logo?
-¡E logo non sabes que os contedores están preparados para defender con uñas e dentes o que teñen dentro!
-¿Cómo dis?
-¡Seica lle arruinabamos o negocio ós empresarios que se ocupan da reciclaxe do lixo!
Xan Sinnada soubo así que os fabricantes de contedores e papeleiras estaban a facer produtos máis seguros para evitar que calquera pobre de pedir puidese saquear o lixo vertido polos cidadáns. Aínda estivo tentado a meter o seu único brazo na boca dun contedor de vidro, na busca das escorredallas dalgún licor que lle quitase o medo, pero foi maior o medo a quedar sen man que estender.
Espertou Xan Sinnada cansado e mollado pola suor, coma se pasase toda a noite ás carreiras. Ó sacar os periódicos que metera contra o peito soubo a causa dos seus pesadelos: “Un mendigo morre asfixiado por un contedor en Marín”. Xan Sinnada lembrou que, de mozo, o seu pai non lle deixaba fumar nin ler na casa. “Se cadra tiña razón, se cadra ler tamén é malo para a saúde”. Aconchegou os cartóns e os periódicos nun canto do portal, a carón do ascensor, e saíu á rúa. Estendeu a man diante do primeiro executivo bancario que viu camiñar en dirección á caixa de aforros -ás veces, ese fulano largaba uns cartiños-, pero non tivo sorte.
-¡Estou cun pé na rúa, tío! ¿Non sabes que chegou a recesión?
Polo seu vicio de ler os titulares dos periódicos cos que se abrigaba, Xan Sennada sabía que viña a desaceleración económica, ou que había crise, segundo quen dixese. Naquel momento soubo tamén que só a chegada daquela bicha, fose cal fose o seu nome, podería reducir as diferencias entre tipos coma el e directivos de banco como o que lle acababa de negar unha moeda.

Cando precisan asistencia hospitalaria, As Portelas e Brumoso xa miran cara a Verín

Se por algo ten sentido a descentralización administrativa que se abriu coa creación do chamado Estado das autonomías, é pola conveniencia de achegar os cidadáns unha atención de máis calidade e máis próxima. Iso, cando se trata de concellos do rural, como son os das Portelas ou os de Brumoso, moi espallados sobre o territorio, sempre é máis complicado. Onde a administración competente non é tan próxima como sería desexable, é onde deben entrar en xogo os convenios. Ás veces, cando os políticos non saben que facer con algo, optan por crear unha comisión ou un comité. Noutras ocasións, asinan convenios. Pero os convenios non sempre son inventos baleiros. Cando os convenios nacen para dar resposta a unha necesidade, poden funcionar e funcionan. Entre Galicia e Castilla y León xa funcionaron ou están a funcionar en materia educativa ou para a extinción dos lumes.


Agora chegoulle o momento á sanidade. Para a atención hospitalaria, os residentes dos concellos de Porto, Pías, Lubián ou Hemisende xa poderán acudir ó hospital de Verín en vez de ir ó de Zamora. A distancia é unha hora máis (ou menos), de modo que a escolla será moi doada cando haxa que facer fronte a verdadeiras urxencias. Unha hora pode ser a diferencia entre a vida e a morte. El Correo Gallego recolle a novidade nunha ampla crónica que inclúe foto de Felipe Lubián e frase con vocación de permanencia: “Estamos trazando permanentemente liñas e as peores fronteiras son as da nosa cabeza”. Nunca se consegue o que non se intenta. Neste novo avance contou coa comprensión e a colaboración imprescindible do director provincial do Sergas en Ourense, David Simón Lorda, que ademais de médico é persoa moi vinculada ás Frieiras. O mellor deste novo logro é que haberá liberdade de elección: quen teña familia en Zamora, poderá pedir as súas consultas ou hospitalizarse na capital da provincia; quen non, terá Verín moito máis cerca; con sorte, ademais, falaranlle na súa lingua, e iso cura tanto como as meciñas.

Vocabulario de Brumoso VII: Un monográfico, ou case, para o carro

Tiña poucas palabras en reserva e, entre as que había pendentes dos vosos envíos, algunhas estaban moi ben clasificadas no meu dicionario galego de cabeceira, o Gran Xerais, así que aínda me quedaban menos. De modo que comecei a darlle un repaso ao carro, o instrumento principal, co arado, da labranza que eu vivín de mozo. Así foi como dei cunha embalsada de palabras que merecían repaso e recoñecemento. Non vai relacionada chavella porque non ten perigo de perderse; son as da cabezoalla do carro, que levaba dúas fixas, a principal para o xugo e a dianteira, máis pequena, para o estrinque da cuartea; é tamén a peza solta que suxeita o timón do arado ó xugo mediante a trasga, unida pola súa banda ó xugo mediante un bocado de sobeo. Non vai cabezoalla porque tamén está libre de perigo, ben referenciada. Tampouco van as rodas, coas súas cambas e os seus ollais; andan soas; andaban moitos anos despois de seren protexidas cos seus correspondentes aros de ferro. Tampouco cito o espigo, a parte do eixe que atravesa a roda. E fáltame a imaxe: en canto volva a Brumoso fágoa e súboa aquí, que aínda temos os dous carros no museo: un en cada pallarega.

Abrazó.-Extremos traseiros da aixeda (cheda) do carro, que sobresaen por detrás da mesa traseira. Co carro descargado, servían para agarrarse deles, levantar o carro e volvelo á rodeira; co carro cargado, ou se buscaba outra xunta para acuartear ou había que descargalo antes.
Aixeda.-Para o Gran Xerais, e con minúscula, é a definición do carro completo. Para nos é o que os galegos chaman cheda, a viga aberta en dúas facendo unha vigantesca uve vestida coas táboas no estrado e aconchegada polas mesas dianteira e traseira: a aixeda comeza na punta da cabezoalla (palabra si bendecida polos diccionario) e remata nos abrazós.
Berbiois.-En plural, constúen a parte principal e máis consistente da estadullada; están en minúscula no Gran Xerais, que converte os estadullos en protagonistas principais; os berbións son os estadullos máis grosos que se colocan nas mesas dianteira e traseira do carro, que limitan o estrado; os dous berbiois de cada lateral van unidos nun todo mediante dobres barras laterais de madeira; os estadullos completan o entramado, pero son menos importantes cos berbiois, que van encastrados nas mesas por abaixo e amarrados arriba mediante as soltas, cando a carga chega ás puntas.
Camballota.- Curva, torcedura. Virá das pezas curvas que compoñen as rodas dos carros, chamada cambas. O carro ten curvas suaves, as camballotas son curvas máis bruscas, sen xeito.
Cadea.- No GX é traveseiro do chedeiro dun carro. Paran ós require definición algo máis concreta. Son os traveseiros que separa nas varas da aixeda n aparte traseira e traseira do estrado do carro; sobre elas van clavadas as mesa sonde van encaixados os berbiois.
Encamballotado.-Retorcido, cheo de camballotas. Aplícase tamén ás persoas vellas, cando están xa moi dobradas, con perfil de fouce.
Entrouso.-Unha especie de cunha combada, que suxeita o eixe no mión pola parte de fora da roda.
Gobernar.- Amañar, reparar, arreglar algo estragado. Está no diccionario galego, pero estamos deixando que desapareza. É palabra moi usada polos nosos maiores, incluso no sentido de aliñar (unha salada, un asado) ou adobar. Temos que gobernar a nosa lingua adoptando esta palabra deturpada polos gobernos que, polo xeral, fan de todo menos gobernar.
Estadulleta.-Estudullo ou fungueiro está recollido como merece no Gran Xerais; estadulleta só se amenta como algo menos importante, como “estadullo dianteiro do carro, máis curto que o resto”; non se lle fai xustiza, porque, de ser estadullo, era o estadullo máis importante, o que facía oco para que a vaca puidese arrimarse á aixeda e tirar. Sen estadulleta, a vaca tería que retorcer a cuada cara ó exterior e non podería tirar a xeito nin cabería polas rodeiras do camiño. Se o estadullo é o home (amigo de presumir e facerse ver, como o galo), a estadulleta é a muller (práctica, mirando por todo, con visión panorámica); sen un estadullo a carrada de herba chegaba a casa; sen estadulleta, non.
Esnagatado.- Como sairía un despois de caer no medio dun silvaredo, ou tamén despois de caer ós roullóns por unha louxeira.
Esparagallar.-Esparexer, para nós vai casi limitado ó esterco; esparagallar e esparexer outras cousas. Hermisende é un lugar con barrios esparagallados.
Estreitoira.-Os galegos, máis aforradores, prefiren treitoira, aínda que coinciden con nós en recoller como sinónimo apeladoiro. É a peza que, espetada por arriba nas varas da aixeda, aconchega o eixe por diante e por detrás; por baixo do eixe, as estreitoiras de cada lado do carro van unidas mediante unha terraxa, un largo parafuso; con carga e costa abaixo, apretábanse as terrraxas para que servisen de freo e non se vencese todo o peso na cabeza das vacas; os mozos amigos de presumir tamén apretaban as terraxas do carro para facelo cantar, para que as mozas soubesen deles.
Mesa.-Para o GX é o leito do carro, o estrado; nos poderiamos definilo como as soltas de abaixo; non poden ser soltas porque son de madeira labrada e van amarrando a aixeda e pondo límites ó estrado; en cada extremo, acollen a base cadrada dos berbiois.
Recadén.-Está ben definido no GX, pero non me resisto a recoller a palabra que designa a xugada contraposta á cuartea, destinada a tirar desde a parte posterior do carro para evitar que que a carrada arrastre ou atropele á xunta principal en baixadeiros perigosos con cargas excesivas; tamén leva ese nome a argola que, con ese fin, ía enganchada na cadea traseira, entre os abrazós.
Silvaredo.-Matagueira de silvas (os galegos prefiren silveiral). O que máis abunda, agora mesmo, en terras de Brumoso. Tamén hai moito sabugueiro, que cheira ben cando está en flor e arrebuña menos.
Solta.-Peza de pouco máis dun metro, coma un estabullo coas puntas retorneadas e convertidas en argolas para unir as puntas dos berbiois dianteiros e traseiros co fin de amarrar a carga. Como case todo o carro (salvo o eixe, que era de afreixo), facíanse de negrillo; se hoxe houbese que volver ó carro, cos negrillos comidos pola peste, habería que probar outra madeira.
Tusilvana.- Tunda, unha chea de labazadas.
Veldro.-A denominación da vestimenta completa da ovella logo de tosquiada, un veldro de la.
Vío.-Pao duns dez centímetros e gordo como o pulso dun rapaz que, espetado pola parte baixa da aixeda, serve para enganchar a treixa e suxeitar a carrada. Hai dous adiante, por diante da mesa dianteira, e dous atrás, a carón dos abrazós. En galego do Gran Xerais e a parte inferior dun fungueiro para ese fin

Eucaliptos e carballos, ¿inimigos irreconciliables?

Os que somos de terra de carballos e aceptamos a versión ecoloxista que nos advirte sobre as propiedades desertizadoras do eucalipto imaxinamos que, en caso de colocar a un representante de cada especie de veciños, farían o imposible por apartarse un do outro; polo menos é o que fariamos os humanos non masoquistas nun caso semellante.
Esta imaxe está capturada nas proximidades da casa dun amigo que, ademais de ser amigo meu, é moi amigo de levar a contra ó pensamento dominante e ten entre mans un documentado traballo onde se propón botar por terra a mala prensa do eucalipto. Á vista desta imaxe, ¿que diriamos que fan o estirado eucalipto e o encamballotado carballo? Supoño que dependerá das nosas inclinacións, dos nosos coñecementos ou dos nosos prexuízos. Eu podería pensar que o carballo se arimou demasiado ó inimigo, que o eucalipto lle está a chupar o zume porque quere hibridarse para agromar unha nova especie de eucaliptos de madeira máis dura e valiosa. O meu amigo defensor dos eucaliptos podería dicir que ese incomprendido só está suxeitando ao seu veciño carballo para evitar que caia ó chan coma un saco de patacas. Non creo que o meu amigo me convirta ó eucaliptismo, porque cando un é de terra de carballos, castiñeiros e nogueiras xa non ten conversión posible, pero non deixarei de ser amigo seu por moito que defenda a esa especie. Se cadra, o carballo e o eucalipto da foto representan un caso semellante, de amizade por riba das diferenzas.