O dromedario tampouco afogou: sigue nadando

Acabo de saber que se reeditou este ano.

As catro pitas suman e siguen

As catro pitas non furrularon ben en galego, pero os casteláns entenden mellor o seu cocoricoco!! e xa van pola oitava niada.

As uvas da ira, a froita para superar os tempos de gran depresión

Un título sacado do Apocalipsis para unha historia que remite a miúdo á Biblia, á procura dunha terra prometida que, neste caso, non existe. Unha historia con final menos feliz, como cabe agardar dun autor comprometido cos que menos tiñan, John Steinbeck, o Delibes dos americanos, por así dicir.

As uvas da ira, ou The grapes of wrath (1939) e unha epopea, un relato de perfís épicos que se podía estar escribindo hoxe para deixar constancia da loita do exército de parados e desafiuzados que observan, con pasmo, como medra a lexión dos millonarios, sempre protexidos polos que deberían velar polos que menos teñen.

Steinbech sempre estivo de parte dos que menos tiñan e neste libro deixou unha das crónicas máis impresionantes da gran depresión do pasado século (agora estamos na deste), como demostrou en varios dos seus mellores libros: A perla, De ratos e homes, Tortilla Flat. En As uvas da ira amósanos ao vivo a loita da familia Joad por encontrar unha nova forma de vida en California, logo de ser expulsados (pola mecanización e o capitalismo trasladado ao agro) das terras que traballaban como aparceiros, en Oklahoma. O libro deixanos toda una restra de pensamentos e citas para lembrar, como esa de que “non se necesita valor para facer unha cousa cando é o único que podes facer”; coa desesperación abonda.

Para os que gustan das historias con mensaxe, para os que queren historias emocionantes, para os que buscan novelas longas (651 paxs.), para os que desexan libros impactantes, como puñadas no estómago, para todos vale As uvas da ira. Esa ira que tranquiliza ás mulleres, verdadeiras protagonistas da historia, as verdadeiras heroínas. Porque saben que os homes non se renderán, non se darán por derrotados mentres teñan acenos de ira nos ollos.

Da gran depresión do século pasado queda este impresionante testemuño e o non menos impresionante filmado por John Ford sobre este libro, con Henry Fonda como protagonista; quedan as crónicas de James Agee coas fotos de Walker Evans, ou  as imaxes de Dorothea Lange.

De Lange, non me resisto a incluír a súa foto máis coñecida e cuestionada, por aquilo de estar, se non preparada, escollida; vendo a secuencia, calquera das fotos que fixo desa nai merecía pasar á historia para conmover e para facela famosa. Tamén está, en datas máis recentes, “The ghost of Tom Joad”, o tema e o disco, a banda sonora que Bruce Springsteen nos regalou en 1995, sen dúbida adiviñando que outra gran depresión estaba en camiño, porque sempre houbo oprimidos, porque as depresións forman parte da vida da maioría da gente.

A “jauría” humana latexa e progresa en todas as cidades

A “jauría humana”, tan ben retratada por Horton Foote e tan ben filmada por Arthur Penn (sorte que tiña como guinista a Lilian Hellman), latexa en todas as cidades, mesmo na peregrina e universal Compostela, tamén en vilas máis pequeñas.

O morbo da xente máis común, alimentado por filtracións das investigacións policiais e xudiaciais que non deberían producirse, e transmitidas con maior ou menor exactitude e sensibilidade  polos medios de comunicación que, polo xeral, só fan o seu traballo, acaban conformando masas que, como nesa película, semellan capaces de linchar a calquera, “cheos de razón” para converterse en xuíces e verdugos.

Non imos dicir que, nestes caso, nos comportemos peor cos cans. Todos temos visto como son capaces de agruparse para escorentar ou masacrar a un cadelo “estraño”. Pero se nos comportamos como os cans dunha manda, como unha familia de hienas ou como os voitres capaces de esnaquizar un corpo dun semellante antes de que acabe de morrer, daquela deberíamos renunciar xa a que se nos coñeza como persoas e conformarnos con que se nos defina como grandes monos ou, no mellor dos casos, como homínidos.

Co estraño caso de Asunta volven agora as “jaurías” a patrullar polas rúas de Santiago, volven ter carnaza todos eses programas de televisión especializados en sacar e exhibir o peor dos homínidos para que todos os da especie podan ter a oportunidade de sentirse menos malos. Estes programas de telelixo, tan seguido a calquera hora, son agora os substitutos da relixión, o novo opio do pobo, para respiro dos gobernos que poden seguir así recortando e asoballando sen que os homínidos sexamos apenas conscientes.

Nova edición de Catro pitas en Istambul

O milagre continúa. As Catro pitas siguen pondo ovos en Turquía. E eu sen dar un pau na auga.

De James Joyce, Los muertos

Adoro as novelas curtas, os relatos largos, as historias que poden lerse dunha tirada, nun par de horas, pero que deixan fonda pegada, profundo recordo. Podería facer unha relación moi ampla na que non poderían faltar La perla, La mortaja, El coronel no tiene quien les escriba, Pedro Páramo, Las ratas, El viejo y el mar, Carta de una desconocida, Lo que queda de nosotros, La metamorfosis, Orso, A esmorga, El extranjero, Ronda del Guinardó, La herencia de Eszter, Dr. Jeckill y Mr. Hyde, Veinticuatro horas en la vida de una mujer, Reflejos en un ojo dorado, Mientras agonizo, Réquiem por un campesino español, El corazón de las tinieblas, Aura, Bartleby el escribiente ou La leyenda del santo bebedor, entre outros moitos. Unha listaxe á que desde agora quero sumar un relato largo, unha novela curta de James Joyce: Los muertos.
Como relato do libro Dublineses ou como protagonista dun libriño propio en Alianza cien, Los muertos é unha obra mestra, unha aparente crónica de festa de sociedade inocua que acaba por revelar unha carga de profundidade, un recordo do pasado, apenas encadeado cun fío de lembranza en forma de peza musical, que se volverá a facer presente para transformar, abofé, o presente e o futuro do protagonista. Unha demostración de como os mortos hai moitos anos seguen vivindo en nós e aínda teñen capacidade para transtornar o noso presente e para modificar o noso futuro.
Para os preguizosos que prefiran pasar a hora e pouco que leva a lectura mirando para unha pantalla poden ver o testamento de John Huston, a súa película Los muertos que, sospeito, non sería distinta se fose dirixida por Joyce. Se algunha vez resulta difícil decir que é mellor, esta é. Excelente nouvelle, excelente película.

El gran Gatsby, unha descuberta serodia

Un ten que asumir cada día que non pode abarcar todo, que se vai ter que mudar cunha morea de asignaturas pendentes. O que nos axuda ás veces, para manter certa sensación de control e sabedoría, é facernos a ilusión contraria. En cuestión de lecturas, eu pensábame case un especialista na chamada Generación Perdida, logo de gozar e sufrir con case todo Faulkner, case todo Steinbeck, case todo Hemingway. Logo de ler Mientras Agonizo, Santuario, Luz de Agosto, La perla, Las uvas de la ira, De ratones y hombres, Al este del Edén, El viejo y el mar, Tener o no tener ou Por quién doblan las campañas?,  logo de sufrir e gozar con outras moitas xoias destes tres grandes autores, despois de saborear tamén os relatos que o seu predecesor, Sherwoord Anderson, deixou en Winesburg, Ohio, pensaba ter cuberto esa etapa con notable alto. Ata que saber da nova versión cinematográfica de El Gran Gatsby, que non tiven desexo de ver, me levou a ler o libro de Scott Fitgerald, o autor da Generación Perdida deslumbrado polo luxo e polas festas dos ricos aínda non preparados para -ou que estaban preparando- a primeira Gran Depresión. A min sempre me chamaron máis a atención as historias dos desgraciados, os heroes de Steinbeck  ou Delibes, pero teño que recoñecer que El Gran Gatsby é un fermoso libro digno de lerse, que podería ser un libro de onte criticando aos que nos levaron a esta gran crise gozando dos beneficios da especulación inmobiliaria e financeira. O libro deixame desexo de ver de novo a versión cinematográfica protagonizada por Robert Redford e Mia Farrow, sen ganas de ver a de Di Caprio, pese a saber que ten como Daisy a Carey Mulligan, a protagonista desa maxistral Drive; ou precisamente por iso: non quero ver a esa heroína interpretando á superficial Daisy de Fitgerald. Non quero. Manías dun que vai para vello. De volta os prexuizos.

Unha lectura actual e imprescindible?: Intemperie

Non todos os anos se descubre un gran libro entre as novidades editoriais. Este ano, será polo 13, hai boa sorte  para a literatura española. Unha colleita para recordar. Intemperie, de Jesús Carrasco, é un deses libros atemporais, eternos, clásicos desde o primeiro día. Celebro ver que aínda hai editores que cren en libros publicables, modernos, onde non hai conspiracións cibernéticas nin www.

Concordo cos que tentan sacarlle semellanzas com Miguel Delibes ou Cormac McCarthy. No futuro, se hai bos libros, se cadra hai que sacarlle comparanza con Carrasco.

Un home (en realidade, dous: un rapaz e un vello), unha paixón (varias, algunha ben baixa) unha paisaxe. Todo está en Intemperie. Para que a ninguén se lle ocorra desanimarse, é un libro que vai de menos a máis, que se cadra tarda en dar as pistas claves para enganchar. Que a ninguén se lle ocorra querer aburrirse antes da metade, con certas páxinas onde se pode ver exceso de gusto polo detalle, pola descrición, pola palabra precisa para cada faena. O libro medra a medida que pasamos páxinas, gaña intensidade, acumula emocións, envolve, espanta, conmove.

Libros que hai que visitar? Libros aos que sempre se debe volver? A perla, O vello e o mar, O coronel non ten quen lle escriba, As ratas, A mortaxa, Os santos inocentes, A familia de Pascual Duarte... Intemperie.

Vellos aparcados, vellos rescatados

Un deses libros aptos para todo tipo de lectores: rapaces, mozos, adultos ou vellos. Unha historia recomendable para calquera. Un regalo para acertar, incluso para alguén a quen non lle gusta moito ler. Un libro breve, sinxelo, emocionante.

As protagonistas son dúas vellas abandonadas pola súa tribu para que morran, porque xa son unha carga para o grupo, porque se supón que xa non serven para nada. Dúas vellas que demostrarán o contrario.

Non contarei máis.

A lectura debería ser sempre un acto voluntario. Non me parece que as lecturas obrigadas, tan comúns no ensino, sirvan para crear lectores. Máis ben crean mozos que odian a lectura. Pero non me resisto a subliñar que "Las dos ancianas" debería ser de obrigada lectura para as familias que andan a rescatar vellos das residencias onde os tiñan aparcados desde os tempos en que as súas pensións non eran importantes para o grupo.

A miseria veu visitarnos e pensa quedar moito tempo

Tentación.

Arrepentimento preventivo.

Tentación de viaxar a países que son paraísos exóticos, onde, en proporción, e aloxamento e a vida son baratos. Cuba, República Dominicana, por poñer algún exemplo.

Viaxar a paraísos exclusivos, complexos para turistas, burbullas á medida? Ou viaxar para entrar en contacto coa poboación, coas necesidades que pasan, coas privacións. Para comprobar o que estarían dispostos a dar por unha merda de chicle ou por outras merdas que forman parte das nosas rutinas.

Arrepentimento preventivo.

Nunca vos pasou?

A nós, sí.

O peor da crise é que as miserias, as privacións dos paraísos exóticos viaxaron canda nós, que nos fan sentir mal dentro da nosa burbulla cotián. Non é preciso ver as restras de xente na cociña económica ou nos bancos de alimentos. A pouco que un mire o que merca a xente coa que coincide na caixa do supermercado, un logo comproba a saída das patacas, do pan máis barato, das marcas brancas e de alimentos económicos con trazas de seren pouco saudables.

Diante diso, se un aínda merca unhas cervezas (para non pagar tres ou catro veces máis pola caña no bar da esquina, que vai ter que pechar); se colles unha botella de viño de crianza, nada do outro mundo, pouco máis de tres euros, para unha comida algo distinguida; se colles unha libra de chocolate negro para procurar que os síntomas da depresión económica contaxien o teu estado de ánimo...

Abofé que corres o risco de acabar con complexo de culpa, deprimido, con ganas de comprar menos ou de preguntarlle á caixeira cando hai menos xente, para facer unha compra semi clandestina, para non lle dar envexa a ninguén, para non sentir culpa por estar menos mal.

Xa non te vas librar de ver miseria por non viaxar a países afastados onde sabes que existe. As privacións viñeron e están arredor de nós. Podes escoller entre pagar algo máis nas tendas exclusivas onde van os que aínda viven na ilusión de que a crise non lles afecta (e se cadra teñen razón), ou buscar as horas onde hai menos concorrencia no súper, ou usar as gafas de sol en interiores, para ver menos e para procurar que se vexa menos a túa vergonza por non seres –aínda– un miserable.

Os dous procesos e nós

Volvo, dous meses máis tarde, coa relectura de O Proceso, que me deixou  un lixeiro pouso de decepción que me fai sentir un pouco culpable, coma se estivese traicionando ao autor, ou só plenamente identificado co protagonista. Son os perigos da mitificación ou as consecuencias do ADN do libro? Tal vez só sexa o normal en relecturas con tantos anos polo medio.
Na miña memoria, O Proceso era unha historia onde primaba o arrepío, a carraxe fronte ao absurdo dun poder absoluto cebado nun inocente acusado, detido, axustizado coma un can.
Todo iso segue presente na relectura, porque non fora inventado polo lector aínda mozo. O lector case vello atopa un protagonista que semella menos inocente -quen está libre de culpas?- e descobre o protanismo das mulleres coas que se relaciona Joseph K. O señor K. é un seductor ao que arrodean e case acosan mulleres que din querer axudalo pero que, ao meu modo de ver, son tamén vítimas dun sistema corrupto. A sensualidad de moitas situacións non quedara marcada na miña memoria, máis impresionada polo proceder das maquinarias opresivas dos diferentes poderes.
Acompañei esta relectura coa revisión da película que deste libro fixo Orson Welles que, como bo xenio, soubo ser fiel a si mesmo e a Kafka. A película bebe da estética de Sed de Mal ou El Tercer hombre pero é, ao mesmo tempo, tremendamente fiel á novela, con moi poucas licencias e todas aceptables. Cruzo os dedos para que a ninguén se lle ocorra facer un novos intentos (David Hugh Jones xa fixo un que non aspiro a ver) que só poderían ser peores.
Dúas obras de arte que agardo ter a oportunidade de gozar e sufrir polo menos unha vez máis, porque non son das que se poden visitar a miúdo. Porque resultan demasiado perturbadoras, sobre todo para tempos comos os presentes, que semellan tan próximos.
E non será nestes tempos cando resultan máis necesarias estas puñadas no estómago?
Nestes procesos dise que se podería distinguir a un acusado no medio dunha multitude. Nas multitudes de hoxendía sería menos doado. Nas multitudes de hoxendía todos parecemos culpables. Todos somos preferentistas ou "recortados".
Non son persoa de buscar conclusións para as miñas lecturas, aínda menos para as relecturas; coas emocións, abóndame. Neste caso, se tivese que sacar unha lección destes procesos tería que quedarme polo menos con dúas. Os aparatos de poder sempre nos queren convencer de que, ás veces, levar cadeas é máis seguro que ser libres. A outra, creo que más relavente, apunta a que ninguén pode esperar que lle fagan xustiza. Pola xustiza non se agarda. A xustiza conquístase.
Seguinte paso, El castillo.

De visita en América con Kafka

Cen anos non son nada. Cen anos hai que Kafka escribiu a novela inacabada que primeiro coñecimos como "América", a novela que o seu amigo Max Brod publicou co título máis fácil, despois de contravir a súa orde de queimala. Parabéns para Brod por levarlle a contra nese desexo. As novelas incompletas de Kafka constitúen para min un dos cumios máis importantes da literatura universal. Comezando por "O castelo", seguindo por "O Proceso" e rematando pola primeira, "América", que ven sendo reeditada como "O desaparecido". Con todas as súas imperfeccións, sen remates pechados polo autor. Con engadidos en forma de fragmentos que o lector debe incorporar (ou non) no puzzle para completar o libro.
Casi trinta anos despois, volvo a Kafka. Teño relido A Metamorfose (A transformación) e algúns outros relatos, pero non volvera a enfrontarme ás novelas desde a descuberta primeira, da man de Mónica Nedelcu, a profesora de literatura que tamén me levou a Faulkner, outro dos meus autores preferidos.
Nunca volvera ás novelas de Kafka por ser consciente do nivel de esixencia que comportan, non por seren difíciles de ler, que non o son, senón por seren cargas de profundidade capaces de revolver as tripas. Son historias que absorben, que perturban, que obsesionan. Atmósferas opresivas que che persiguen, que non che soltan nunca máis.
O Desaparecido, lido hoxe, semella una historia escrita onte. A historia dun mozo que ten que buscar oportunidades lonxe da súa terra e da súa casa. Un mozo expulsado pola familia por non ser como agardaban que fose, vapuleado por xefes tiranos e falsos amigos que logo perden a máscara para deixar á vista o parásito que había debaixo. Onte, coma hoxe.
Kafka nunca estivo en América. Nin falta que lle fixo para deixarnos a súa guía da incertidume para mozos de calquera época, de todos os tempos.

Moito traballo, pouco diñeiro

Podería ser a definición do futuro de calquera profesión que un, nestes tempos escuros, queira escoller. Se a esas dúas variables lle engadimos a de facer moitos inimigos estariamos definindo o oficio do xornalista que non foxe de molestar para contar o que pasa, a noticia, aquilo que alguén está interesado en ocultar.
A do xornalismo xa viña sendo unha das profesións que tiñan máis traballadores en precario, explotados. Hoxe, o dos medios de comunicación é, xunto ca dos traballadores relacionados coa construcción, un dos sectores que máis ten regulado e despedido.
Se un fillo che di que quere ser periodista, que lle podes dicir? O mesmo que hai cinco anos. O mesmo que a quen desexe estudar arquitectura: estuda o que queiras, xa traballarás no que podas.
O xornalista que ten a sorte de traballar sabendo que fai o que debe facer, con responsabilidade e sen ataduras, séntese ben pagado aínda que cobre ben pouco. Facer iso toda unha vida laboral sería impagable e resulta pouco menos que imposible. Pero quen tivo a oportunidade de vivir a experiencia do Diario de Galicia nunca poderá renegar da profesión. Só por ter esa oportunidade, aínda que só dure un ano, pagaría a pena volver a facer xornalismo.
Agora hai máis medios nas facultades, e os alumnos ou os novos titulados gozan da oportunidade para foguearse en medios electrónicos tan interesantes como Compostimes.com, que este mes tivo o acerto de entrevistar con acerto a Ramón Lobo, un xornalista que sabe de que vai isto.
Agora hai máis explotadores fóra, porque os empresarios dos medios de comunicación están máis convencidos ca nunca de que primeiro hai que ser empresarios. Os grandes beneficios por riba de todo. Os xornalistas do presente e do futuro teñen que ser especialistas en todo sen chegaren a mileuristas. Deben escribir ben e saber facer boas fotos e vídeos dixitais e deseñar páxinas web e saber posicionalas. Deben estar dispostos a traballar moitas horas e a cobrar pouco. E a miúdo deben ser conscientes do difícil equilibrio que cómpre manter entre as obrigas éticas e as ataduras empresariais. Tamén poden idear novos  medios, ver se se pode reeditar unha iniciativa senlleira como Teima. Ou optar por traballar no que poidan. Escribindo cartas, non, que agora ninguén escribe cartas. Pero tal vez facendo cestas de vimbio. Ou cultivando patacas e tomates na horta da avoa. E buscando tempo libre para contar o que pasa, o que alguén está interesado en agachar, aínda que sexa a cambio de nada.

Aldeas sempre vivas

Son malos tempos, así que convén celebrar todo o que mereza celebración, por mínima que sexa. Celebremos que as nosas aldeas seguen vivas. Brumoso resiste. A Zamora galega mantén as súas aldeas habitadas. Mentres tanto, en Galicia, cada mes do pasado ano quedaron 5 vacías. Galicia ten xa  1.469 aldeas abandonadas e máis de 1.800 están en perigo de desaparición. Nalgúns casos, compranas os ingleses. Na maioría, quedan para que medren as silvas e os sabugueiros. Sen xente, sen fala. Co galego cada vez máis fora dos colexios e da vida, os futuros arqueólogos da lingua sempre poderán visitar as aldeas das Portelas para poñer os restos nunha vitrina, como se fai cos cacharros doutros tempos.