"Os globos de andar", contados

No Palexco da Coruña, no marco de Culturgal, o mellor da presentación de "Os Globos de andar", como cabía agardar, foron os rapaces.
Se eu soupera contar contos como os contaba o Horacio, como os contan os/as contacontos de agora, se cadra deixaba de escribilos. Non tanto por aforrar papel, que tamén podería ser unha razón a considerar, como por ser testemuña directa das caras de pasmo, das risas ou da emoción que corresponda a cada pasaxe. Nunca cara aburridas, se o conto está ben contado, como contou o meu, á súa maneira, Fátima Fernández. Xa me tarda escoitala de novo, como un rapaz máis. Será este próximo domingo, día 14 de decembro, ás 18 horas, na Área Central de Santiago de Compostela. Aí está previsto que conte de novo a súa versión de "Os globos de andar" para goce dos rapaces composteláns que asistan ao espazo de animación á lectura promovido pola Editorial Baía.

E en Brumoso caeu unha manta de neve como as de antes

Ata candiolos había polas bordas dos louxados. Como os que habitan na memoria da nosa infancia. Caeu na pasada fin de semana unha nevada como non se acordaba hai anos. Non houbo lugares illados en Brumoso nin en Val dos Marcos, porque as máquinas da Deputación funcionaron, pero si moitas dificultades para moverse, sobre todo polas vías urbanas (se non é contrasentido falar de vías urbanas nas aldeas), porque as mentadas máquinas non querían tanto traballo.

Colleunos alá por sorpresa, cun furgón alquilado para levar cousas para a Casa da Carballa e non puidemos gozar plenamente da novidade porque había funeral e incertidume por se poderíamos ou non saír do sitio enteiros ou abolados. Precisamos axuda para entrar co furgón no lugar e tivémola: o José Antonio, o Diego, o Plácido. Víñamos ben axuda para descargar e por alí andaba o Santiago, voluntario. Precisamos axuda para saír e tamén a tivemos: o Santiago outra vez, o Ramón, o Ion, o Diego outra vez, o Jaime (seguro que esquezo a alguén; que me perdoe). Isto é o mellor dos pequenos lugares. Semella non haber xente pero, se un precisa axuda, sempre da con ela. Así que conseguimos saír e gozar dunha paisaxe excepcional, que merece sen compartida.

"Os globos de andar" xa está en circulación

Primeiro foi unha imaxe, a dun rapaz sostido en pé por un globo: se o globo estoupa ou foxe da súa man, o rapaz cae ao chan. De aí partiu "Os globos de andar", o novo libro que xa está en circulación. Unha historia que eu vía en imaxes e que agora está en palabras pero que, agardo, debe de provocar imaxes, máis alá das de Marcos Calo, que o ilustran tan axeitadamente.

O que busco, cando escribo, é provocar emocións, positivas ou negativas, no lector. Por encima do entretemento, por riba da sorpresa ou do humor. Conmover dalgún xeito, é para min o fundamental. Neste caso tamén hai esa intención, sobre todo cando aparece o vello que esixe que lle conten tantos contos como conta, ou máis, porque desconfía que está a perder a memoria. Pero creo que prima a parte lúdica, de xogo e aventura, como creo que convén cando se busca chegar a lectores máis novos.

En "Os globos de andar" hai os pequenos problemas que rodean cada día aos máis pequenos. Os de ter ou non ter amigos, por exemplo. E hai sobre todo un misterio por resolver, o desa cativo que debería correr por libre e non é capaz de erguerse nin de andar se non ten a man un globo que o suxeite. Paseino ben escribíndoo e agardo que os lectores gocen del. Para min sempre será o libro co que superei unha especie de reválida das de antes, das temidas. O libro merecedor dun premio, o Meiga Moira na súa III edición. En lingua galega, a que falamos os de Brumoso e Val de Marcos desde que comezamos a falar, ata agora acadara un primeiro accésit do Modesto R. Figueiredo, polo relato "Fiordes", e conseguira ser finalista do Xerais por "Destrucción". Agora xa teño un premio.

"Os globos de andar", por outra banda, é o libro co que quero render especial homenaxe a Horacio Rodríguez, o mellor contador de contos da Sanabria que fala galego, co permiso do Xabrés da Teixeira, que tampouco é manco de pico. En "Os globos de andar" inclúo unha recreación dun dos contos cos que Horacio nos deixaba coa boca aberta e remelando os ollos. Un deses contos que non se perderán porque quedaron en moitas memorias e porque, ademais, xa están escritos ou recreados en moitos sitios. Vai por ti, amigo.

Árbores que non se queren enterar de que están mortos

Despois de vivir centos de anos, parece lóxico que as grandes árbores, en moitas ocasións, esquezan que lles chegou a hora de baixar os brazos e deixar o paso a outras. A incercia da vida pode máis que os lumes, que as plagas. Quedan ás veces os poderosos esqueletos, ben asentados nuns pés de número grande, en pé durante unha vida de persoa afortunada.


Lendo un artigo de Antonio Muñoz Molina sobre a exposición de fotografías de Miguel Ángel Blanco titulada "Árbol caído", en El País, acordeime da foto que fixen en Lubián neste pasado verán. Na subida cara ao Cortello dos Lobos está o castiñeiro da imaxe, un castiñeiro morto que aínda non o sabe porque ten todas as gallas enteiras, porque semella estar agardando unha nova primavera na que, por fin, lle volvan saír follas para volver dar castañas.

O sol de medianoite en Santiago de Compostela

Se tivese unha boa cámara en vez dun móbil emprestado faría unha boa foto, que era o que merecía o momento, ese sol da medioanoite (ou case) por detrás da catedral de Santiago de Compostela. Con todo, aquí queda a mostra. Se había homes lobos de rolda, eu non os vi.

Toponimia de Brumoso IV: Pola beira do río e cara a Portugal

Seguimos cos topónimos de Brumoso, cunha paseata pola beira do río, desde Barxelas ó Cunqueiro, e dedicando mención especial para os nomes que me achegou o Serafín sobre as cavocas das Mendreiras, en grave risco de perderse baixo o nome xenérico. Sería imperdonable que se perdese a cavoca de Xan Bastián. Merecería unha investigación á parte, saber quen era el. A relación desta entrega remata cos engadidos do Sirgo, a Cemba e a Caldeira, que se me quedaran e sobre os que me documentou a Teresita. Para completar, debería porlle o nome os pozos: os Barbeiros, o Fervenzón, os Olmos, moitos máis. Algúns non os sei: se alguén mos apunta con mínima localización, aínda os poño outro día.

Apretadura, A.-Paso estreito que separa Campelo, na fotografía, do Couto.
Barxelas.-Entre o Fixó, Penacova e a Chaira Nova. Acolleu o primeiro campo de fútbol de Brumoso, e a quinta do Bernardino, coa fonte da Zapata e as primeiras cereixas enxertas.
Caldeira, A.-Prado cerca da Fonte Pateira que linda coa canada do Souto e cos eidos da Faquiña.
Callostras, As.-Zona de difícil acceso no camiño que vai pola beira do río fronte ao couto; están as Callostras de Vilares, desde o pozo da Ponte ata o Porto do Ornal; e as callostras de Veigadiz, que xa comezan no portor do Ornal, onda o pozo das Callostras, no que moitos rapaces do lugar aprenderon a nadar.
Campelo.-Desde a preseira do Couto ata a Apretadura; en fronte, do outro lado do río, Vilares e A Fervenza; por riba, a Serrada Garrida.
Cancelada.-Leiras, prados, a Quinta, antigo asentamento dos Templarios, contaba o Horacio; desde alí parten os carreiróns que levan ata o Cunqueiro; subindo lombeiro arriba, logo se da no Piñeiro.
Celareta.-As leiras fronte ós prados cimeiros de Penacova.
Celeirós.-De arriba e de abaixo; desde o Bedulo (prado dos Froles) ata o Prado Grande.
Cemba, A.- Unha cortiña ou dúas, entre a Faceiriña e o Espadanal, contra o Outeiro.
Chaguazais.-Prados e Leiras, no recanto que comprende desde o prado grande ata a preseira do Couto (ou o sitio onde estaba).
Chaira Nova.-Leiras entre Celeiros, Penacova, a Celareta e Barxelas; nos tiñamos alí unha leira ben ladeirosa, onde a chaira degenera, xa caendo para Barxelas.
Couto, O.-Onde máis a gusto íamos coas vacas, no mes de agosto; era festa porque había compaña, carreiras de burras, loitas de vacas e remollo para pes e canelas, tamén pesca de escalos ou troitas, para os que se daban maña co tenedor.

Cunqueiro.-O río coas súas cunhas, onde se entrega a Portugal.
Fervenza, A.-Mirando desde Campelo está Vilares e, á dereita, a Fervenza; foron viñas, creo, como Vilares, onde eu aínda fun a ver cavar e á vendima.

Fontón de Porcas.- Leiras e castiñeiros, entre os prados de Celeiros, as faldras do Lombeirón e as ladeiras do Prado Grande.
Ladeiras, As.-Son as do Prado Grande, por onde había carreiros polos que atallaban as vacas, cruzando as leiras de Fontón de Porcas desde Celeiros de Arriba.
Lameiras, As.-Leiras por riba do couto; recordoas sembradas de centeo, pero creo que tamén se daban ben as patatas.
Lombeirón, cavoca do.-O Lombeirón enlaza o poulo de Maxacais coas Latas e a Mallada, en dirección Sur, e coas Cegudas, vara o norte. A cavoca do Lombeirón nace nas Latas e remata entre as leiras de Fontón de Porcas e as Ladeiras do Prado Grande.
Mallada, A.-Leiras e prados do val veciño de Vilares, do Carruceiro de Baixo e da Ribeira.
Mendreiras, As.- Toda a zona por riba das Lameiras, que quedan por riba do couto. Son tres cavocas: a primeira é a Cavoca do Corvo, coa súa fraga, fronte ao porto do Ornal. A segunda é a Cavoca do Medio ou a Cavoca do Xico Bastián, fronte ó fondo de Veigadiz. A terceira é a cavoca da Lama do Cabo ou da Caleira, que vai dar a Veigadareda.
Mexacán da Requeixiña.-Poulo por riba do prado da Requeixiña das Bichas, por riba de onde había un colmear.
Olas da Faceira.-Río estreito e profundo, entre os carreiróns que van pola Fraga, no termo de San Cibrao, e os restos da antiga central eléctrica de Hermisende.
Penacova.-Desde a preseira de Penacova, que está onde acaba Barxelas, ata a preseira do Prado Grande, agora praia. Prados e leiras. Silvas con boas moras.
Porto do Ornal.-O pasadeiro principal para o Couto, para as vacadas que ían ó couto polo camiño da Mallada.
Prado Grande.-Desde Penacova e Celeiros de Baixo ata Chaguazais.
Requeixiña, A.-Por riba, os prados da Ribeira, polo nordeste, e os da Amiñeira, polo Noroeste;por baixo, o Porto do Ornal.

Ribeira.-Os prados por Baixo da Mallada e por Riba da Requeixiña.

Serra Garrida.-Por riba de Campelo. Había unha corte, en tempos.
Sirgo, O.-Lameiros dos que baixa boa auga pra beber, na Lama do Casal. Por baixo da Faquiña.
Veigadareda.-Punto e final do termo de San Cibrao pola parte do Couto; máis abaixo, os prados de Parada, xa son portugueses. En fronte, Cancelada.
Veigadiz.-Desde as Callostras, por baixo do Porto do Ornal, ata Cancelada.
Vilares.- Viñas e prados noutro tempo, afeitais e touzas e silvaredos; entre as Callostras de Vilares e os prados da Ribeira.

Algunhas claves para non tolear: rir, cantar e brincar con Esguince ou vivir outras vidas

¿As claves do equilibrio emocional? ¿O segredo para non tolear neste mundo de tolos? Non hai que ser Rojas Marcos (que pode axudar) para ter unha lixeira idea sobre as solucións. A clave está en nas válvulas de escape. O mesmo que a ola do cocido precisa da válvula para non converterse nunca bomba e estoupar, a cabeza da persoa, aínda que non se pareza a unha ola, precisa do seu escape. Esperrerar pode axudar, pero non é suficiente. O importante é botar unhas risas, mellor se son gargalladas. O importante é, tamén, dispor de refuxios ós que acudir logo de botar pestes contra o traballo (ou contra as colas do paro).
O meu escape foi case sempre soñar, meterme noutras vidas, vivir outras aventuras. Pero teño un amigo de apelido Boó, que gusta de chamarse Boógart (outra forma de vivir outras vidas) e que ten a súa válvula de escape na música, nunha banda que se chamou Esguince de Frenillo e que, desde hai un tempo (dis que desde que hai dous médicos entre os componentes), xa se chama só Esguince ("The Paleo Rock Band"). Non só o pasan moi ben os membros desta panda de medioseculeiros; fan que o pase ben quen se arrisca a velos en concerto. Teñen actuado en moitas prazas, entre elas a do Toural de Santiago, no pasado mes de xullo. Para os que non teñades oportunidade de velos en directo, vouvos achegar un enlace para que os vexades no videoclip incluído nun programa de Galicia para el mundo. Non di verdade. Son moito mellores en directo, cando fan versións de Creedence Clearwater Revival, dos Rolling ou dos Beatles. Saragosa é da súa propia colleita, de cando eran máis popeiros (e + heavys en letra). Hoxe, quédalles mellor johnny be good ou satisfation. O meu amigo é o que canta. Non podedes imaxinar canto gosa nun escenario.

Ronda para mozas forasteiras en festas de antes

Creo que xa non se leva, como hai anos, eso de deixar entrar gratis ás mulleres nas discotecas. Máis que deferencia, supoño que era unha utilización comercial: se había mulleres de abondo, os homes entraban e pagaban o que fixese falta. Creo que o costume está en desuso, que tamén vai habendo máis igualdade nisto. Antes, nos contornos rurais onde nada se sabía das discotecas, onde se devecía durante todo o ano pola chegada da festa para ter un disntinguido de roupa, de comida, de baile con banda de fóra, antes había formas de deferencia hacia as mulleres menos comerciais. Conta a miña tía Marina o que lle contaba a tía Xon dunha vez que fora de festa coa miña avoa Francisca a Chaos, onde as Bichas tiñan moita parentela. Esta era, por certo en castelán, a copla que lles cantaban diante da porta:

Esta casa sí que é casa,
estas sí que son paredes,
donde está el oro y la prata
y la flor de las mujeres.

Estrellita forastera,
no tienes que acobardarte,
que aquí está mi corazón
para quererte y amarte.

Os mozos plantábanse diante da casa das forasteiras e botaban a súa cantarena. As mozas asomaríanse á ventá ou ó corredor e tiñan licencia para irlles tomando a afiliación ós futuros bailadores. Cantada pola Marina, a copla luce máis. Cantada polos mozos de Chaos, non o sei. Pero galantes si que procuraban ser, ¿ou non?

Natureza morta? Natureza viva e ben alimentada

A imaxe da noz sen carón remite á natureza morta pero convida a ver a natureza viva que a vaciou sen precisar martelo. Paxaros, ratos, esquíos, quen se ocupa de converter os cascos das noces en casiñas para lezmiñas desamparadas? En Brumoso, este ano, había poucas noces. Das que van caendo ao chan, a metade, sen esaxerar, aparecen como mostra a imaxe. O carón pasou a alimentar a natureza viva. O esquelete queda para dicir: aiquí houbo unha noz.

Cores de primavera? Outubro en Brumoso

Nin é primavera, nin é verán, nin son cereixas. E outubro en Brumoso, cando van amadurando -ben serodios son- os queridos tomatiños. Estes fuxiron da xeada, pero para fuxir de nós van ter máis dificultades.

Amador Bruña Granja, o último rabeleiro de Porto

Se facemos caso das cifras recollidas no último censo de poboación, os habitantes de Porto son 257. Con todo, o número de residentes permanentes, os resistentes que aturan os duros inverno neste fermoso val da montaña xabresa son bastantes menos. Entre eles está Amador Bruña Granja, de 77 anos, que foi gandeiro, encofrador nas obras dos encoros que se fixeron na comarca, amadeirador de moitas das casas renovadas no concello e carpinteiro polivalente; e que agora é o último fabricante do tradicional rabel de Porto.

Foi hai uns vinte anos, cando alguén buscaba a memoria de cómo se facía o rabel nesta concello asentado nas faldras de Pena Trevinca e Amador dixo que si, que lembraba, que o intentaba. Se ós 14 anos fora quen de facer uns zamancos para o seu propio uso, non había ser capaz de facer rabeis ó estilo de Porto. Era máis doado facelos dunha caixa de mantecados de Astorga, cando as caixas eran de boa madeira. De mozo, fixera un así. Pero tamén espreitara como facían rabeis de madeira de bidueiro ou zreixal, pel de ovella e sedas de rabo de cabalo outros veciños mañosos. “E se hai que facer carracas, tamén as fago”, di.
En Porto, a tradición do rabel vai asociada a do pastoreo, aos magotes que viñan de Extremadura polo cordel, a canada real, aos pastores deste lugar que emigraban todo o ano e volvían pasar o verán na serra, onde había media ducia de malladas para acoller a outros tantos magotes. Eran pastores que gañaban soldadas pequenas pero conseguían dez ovelladas e un par de eguas por tempada. Agora xa non veñen os magotes, porque os propietarios non achan pastores, explica Amador Bruña.
Amador calcula que terá feito, nos últimos vinte anos, entre 250 e 300 rabeis, case sempre por encargos que lle chegan de preto e de sitios tan distantes como Salamanca ou Valladolid.
Hai pouco, o saber facer de Amador Bruña Granja mereceu unha reportaxe dentro dun documental de Cadernos de Paso (na 2 de TVE), que dirixe Juan Miguel Blázquez. Alí apareceu facendo falar un dos seus rabeis para acompañar a unha veciña que entoaba unha copla de pastores onde se asocian sen problemas o castelán que seguramente viña de Extremadura e o galego desta terra zamorana : “De donde vienes Ana/ veño de la montaña/ de ver o meu liño/ se ten boa garaña”. Para Amador, a saída na televisión foi un momento de gozo: “Viuno toda vila. En Bilbao, en Barcelona, todos o viron”. Para Amador, Porto é a xente do lugar. Así, Porto está por toda España. En agosto, un milleiro de persoas; no inverno, cinco veces menos. Pero segue a haber un fabricante de rabeis, Amador, que vai ás feiras de A Veiga ou Viana e saudar aos amigos e amosar os seus instrumentos.
Non ten aprendices. Cre que á xente nova non lle gusta o tradicional, as cousas de antes, aínda que contemplou gratamente sorprendido como se recuperaron festas como o folión do entrudio ou festas da rapazada como a corrida do galo. O problema é que non queda rapazada: só hai un neno en idade escolar, que ten que ser escolarizado en Puebla de Sanabria. As grandes festas teñen que vir da man dos veciños de Porto que habitualmente están fóra, o Porto de Bilbao ou Barcelona ou Madrid. Os que converten Porto nunha vila dun milleiro de persoas cando acoden, por vacacións, coas súas familias. Durante os invernos, resisten uns poucos veciños que, pese ó illamento que impón a montaña, viven ben mellor do que vivían anos atrás. Resisten. Recordan. Agardan por outro verán que converta Porto nun lugar cheo de vida e mocidade. Para daquela. Amador Bruña terá feito outra ducia de rabeis e terá comprobado como falan no silencio da serra.

O Premio Meiga Moira, para Xavier López Rodríguez

O titular non é meu, pero remítome a él por comodidade, porque falar de min sempre me dou certo reparo, porque igual non son capaz de facelo tan ben como merecería. Así que, se queredes ver máis, podedes ler a noticia en A Nosa Terra. Cando saia publicado o libro polo que decidiron premiarme, Os globos de andar, xa traerei aquí correspondente reseña, por se a alguén lle da por mercalo.

Vocabulario de Brumoso VIII: desde a abortada ata os zamancos, pasando pola pita cega

Non se acabaron as palabras. A medida que van aparecendo, podemos ir percibindo que son moitas máis as que quedan por rescatar. O que pasa é que un volve das vacacións con pouca gana de traballar. Tamén desanima algo estar gozando cunha palabra que cres só nosa cando comprobas que está no diccionario galego con todos os méritos. Desta, pasoume con esganifar. Pero non por ser do galego recoñecido deixa de ser tamén moi nosa. Imos seguir na procura daquelas que corren perigo de quedaren esquecidas, imos seguir gozando coas compartidas. Vai agora outra restra, principalmente das que foron saíndo na casa dos Bichos durante o pasado agosto, pero tamén outras achegadas polas fillas da tía Esperanza, por exemplo. Entre as desta entrega hai algunhas corrixidas coa axuda de persoas que saben significados con maior propiedade ca min, por exemplo o Serafín e a Xon. Quedan por publicar algunhas, poucas, achegadas por Nane e Lete, creo, antes do verán. Pero xa virían ben novas incorporacións. Para facilitar a consulta das que levamos relacionadas, publicarei toda a relación nunha mesma entrada nos próximos días. Saú2.

Abortada.- Un resto de masa que se bota na boca do forno para que coza antes cós pans e se entreteñan os rapaces que rolden onda o forno. O que para min era un confite, é unha abortada.
Adondear.-Ablandar, por exemplo unha carocha de pan.
Apenar.-Convocar a herdeiros ou veciños para un traballo comunal;vou apenar para facer a preseira do Prado Grande.
Asomizar.-Desperdiciar, deixar sen aproveitar unha parte de algo aproveitable.
Atontelado.-Case sen sentido. Moi referido aos coellos, que eran doados de atontelar. Pero tamén unha persoa quedaba medio atontelada se caia da burra ou lle caía a tranca dunha porta carral na cabeza.
Carracheira.- Que vai moita calor, sexa de lume (onde está o maior brasaredo) o de ambiente (medio día de verán en solleira)
Confite.-Pan sobado, como unha empanada con cadros marcados para mellor cortar, feito cunhas gras de sal ou cunha pouca leite. O mesmo que a abortada, tiña como obxectivo a celebración da fornada cos rapaces.
Concoma.-Algo que nos obsesiona, no que non podemos deixar de pensar, que nos quita o sono. Ten que ver coa obsesión ou, para os crentes, co cargo de conciencia.
Dóndeo.-Brando, amolecido. En galego GX existe dondo como suave ao tacto, sen durezas nin asperezas.
Empantanado.- Sitio cheo de estorbos onde é difícil moverse. Onde reina o desorde.
Enxaramelar.-Primeira fase de crecemento dun froito. A primeira semana de agosto ten que ser quente porque é cando enxaramelan as castañas. Tamén aplicable ao crecemento dos cativos.
Esbúreo.- Sen aditamento nin acompañamento. Unhas patacas esbúreas: sen nada máis que patacas.
Escadabullar.- Rebuscar, aproveitar unha colleita sen deixar nada para o rebusco.
Escarramelar.-Abrir moito os ollos, polo medo ou pola enorme sorpresa que non causa algo.
Fizcaña.-Aceno, xesto
Fora-mi-de-mal.-Oxalá, quen nos dera, estaría ben. Expresión acuñada pola familia da tía Esperanza que cabeza interpretar como un cruce de dedos para espantar o mal fario e atraer boas novas.
Gaiteiro.-Cabaliño do demo, libélula.
Galelo.-Cada unha das partes ou polas que forman unha uva; cando as uvas quedan sen criar porque ven mal tempo na floración, o que adoita haber son galelos, con media ducia de vagos. O que nós chamamos uva (ou marangolo, se é do rei e grande) en galego e acio e en castelán racimo; o que nós chamamos bago, tamén o é en galego do GX, cada un dos grans que forman o acio-uva-marangolo, unha vez desprendidos do cango
Goxo.-Veleno.
Grañeira.- A verga coa que se ataban os mollos de centeo ou trigo
Irlar.- Estar case transparente, de tan delgado; unha persoa está irlando despois dunha enfermidade que lle quitou o apetito-
Licantina.-Lida con moita palabra asociada; podese lidar en silencio; a licantina atúrana tamén os que andan ó redor.
Lida.-Lideira, teima, cisma, concoma, obsesión. En galego GX é loita ou rifa entre dúas ou máis persoas
Liorna.-Barullo grande, guirigai; boa liorna armaban os porcos cando estaban famentos e sentían que se achegaba o caldeiro coa comida.
Marangolo.-Uva grande, que hai que coller coas dúas mans, polo xeral as do Rei. Tamén pode ser marangolo un rapaz moi gordecho ou unha persoa con moito volume..
Pita cega.-Zapateiro. Onde se viu tan pouca orixinalidade do galego?; chámenlle pita cega a ese insector, deixen o outro nome para o presidente!
Rabexar.- Moverse sen parar dun sitio para outro, facendo cousas de discutible proveito. No galego do GX é mover o rabo ou dar co rabo.
Rillar.-Refírese, para nós, sobre todo a aproveitar un oso. Vai unha oración pouco piadosa que, creo, me ensinou o avó Anselmo: “Padre noso, caldo groso, xixa gorda non ten oso, rilla rapaz este oso, ríllao ti que eu non poso”
Sansoneta.-Ruxe ruxe, un sermón repititivo, que aburre; en galego GX é reprensión.
Sumicio.-Desaparición; cando algo inexplicablemente, non aparece, podemos dicir e dicimos: “Vaia sumicio”. Unha desaparición algo misteriosa. En Galicia e Asturias dirían que era cousa do Sumicio, un demo burlón , un trasgo amigo de cambiar as cousas de sitio.
Zanfonear.- Máis ou menos como rabexar, pero cun sentido de maior urxencia, se cadra. En galego GX tamén significa perder o tempo e, por suposto, tocar a zanfona.
Zamancos.- Calzado con piso de madeira reforzado con chatolas para evitar esbarar, con cuberta de coiro duro que había que adondear untando con graxa ou pingo sen sal. En galego GX son zocos mal feitos; de rapaces, nós só usabamos zamancos e, non sei o de Castrelos, pero dou por seguro que algún bon zamanqueiro habería por Brumoso.

A monteira por riba do mundo

Pór o mundo por monteira ven querer decir que se opta por non pararse no que opinen os demais á hora de emprender algo arriesgado, grande, tremendo. Ser emprendedor, cun toque de aventura, sen que nos importe que alguén diga: "Estás tolo". É decir, enfrontarse ao mundo como un pensa que debe facer. Iso si, se vai moita calor, sempre convén ir a esa guerra cuberto con gorra ou con chapeu. De volta, onde deixar a monteira? Por iba do mundo.


Esta non é unha fotografía preparada. Ese é o uso que se lle da ó mundo na casa dos Bichos, é o sombreireiro, a percha de gorras e chapeus. As veces, a monteira do mundo é unha gorra de viseira. As veces, o mundo mesmo está descuberto. En calquera caso, Australia non o leva ben; non está a gusto na nosa casa; semella estar sempre algo anoxada, pero non ten máis remedio que aturar; polo menos ata que o mundo caia ó chan e se escacaborre, nalgunha desas operacións de atípico uso.

O conto do galo, a fouce e o muíño

Horacio Rodríguez trasmitiu os contos que lle contaron, pero tamén fabulou e transformou a tradición oral que recibiu. Como mostra, estes contos enlazados sobre os custos da incorporación do progreso á nosa terra, segundo llos contou a Santiago Fernández Vecilla; o dos muíños xa o temos publicado segundo o contaba por separado; os outros dous, tamén os contaba ás veces de xeito independiente; se estaban mellor illados ou en cadea, ten que decidilo quen os lea. Así son na versión que Santiago publicou na revista "¡Con la que está cayendo...!":

"...Era unha vez un home que, sentíndose xa vello, deixou todo o que tiña ós seus tres fillos, logo de ensinarlles o seu funcionamento e utilidade. A un deixoulle un galo, a outro unha fouce “de pica” e ó terceiro un muíño. Ó pouco tempo morre o pai e deciden percorrer mundo. Así que parten para outras terras e chegan a esta zona. O fillo do galo chega ao pobo xa anoitecido, pide pousada e é acollido nunha das casas, onde queda a durmir. Como era costume antes de deitarse, comentan as tarefas que teñen que facer ao día seguinte e deixar todo preparado. Teñen que enganchar as vacas ao carro para ir buscar o día ao alto da Cabeciña. O home, moi sorprendido do que acaba de oír, dilles que ten un animal, que cando canta, vén o día e que non necesitan ir buscar o día. Esperaron a ver que pasaba e sucedeu que a iso da media noite, o galo púxose a cantar. Levantáronse e non viron o día. Pero o amo do galo insistía en que o bicho cantaría cando viñese o día. O galo cantou outra vez e seguía sen vir o día. O home seguía insistindo que cando cantaba o galo viña o día, pero o pousadeiro estaba preocupado e temendo ser castigado polo Alcalde, que era o amo do pobo, polo posible engano. O galo cantou de novo, levantáronse todos outra vez e viron que o día xa chegaba, pois comezara a clarear. Ante tal acontecemento, reuniron a todo o pobo e contáronlle a facultade tan prodixiosa que tiña o bicho, que cando cantaba pola noite viña o día. O beneficio que lles traería sería grande, pois xa non terían, en diante, necesidade de ir todas as noites coa parella de vacas ao alto de Cabeirás a buscar o día. Debateron o asunto en Concello e acordaron compralo, pagándolle moito diñeiro para aquel tempo. O home do galo, ante o temor de que o galo fallase, decidiu irse do pobo, mirando de cando en vez para atrás por se o seguían. Falando do bicho, pensaron que o terían que alimentar. Pero ¿de que se alimentaba? Como o home acababa de irse, saíron correndo na súa busca. Divisárono xa bastante lonxe e comezaron a chamalo a grandes voces. O home, ao oír aquelas voces, crendo que nada bo podía esperar, comezou a correr e canto máis corrían os do pobo máis corría el. As xentes do pobo gritábanlle ¿De que se alimenta o bicho? Ao oír isto, contéstolles o primeiro que lle veu á cabeza. ¡De saltóns! Regresaron ao pobo e prepararon escopetas e paus, todas as armas de que dispuñan, e distribuíronse por parellas para ir cazar saltóns. Chegado o mediodía, unha das parellas non cazara ningún, xa fose porque non era a época ou por calquera outra razón. Tendo moita calor un deles, achegouse a un manancial a beber auga, cando viu que un salón se lle pousara no peito. Facendo acenos ao compañeiro, sinaláballe o saltón pousado no seu peito. O outro cargou a escopeta e sen mirar a máis, disparou sobre o saltón. Pum, e matou ao compañeiro. Era a época de comezar a sega. Como era tradición, reuníanse todos os homes en concello e xuntos encamiñábanse ao campo a segar. Utilizaban coitelos de óso e ata de pedra. Naquela ocasión, acompañábaos o fillo que herdara a fouce de pica. Era unha fouce con dentes nun dos lados, en forma de serra, que remataba nunha punta dobrada. Véndoos segar con tanto traballo e con tan pouco rendemento, sinaloulles o utensilio que levaba con el e comezou a segar. En pouco tempo segara tanto como vinte homes nun día. Quedaron asombrados ante tan prodixioso utensilio e decidiron comprarlle a fouce a un bo prezo. Unha vez que a vendeu, marchouse e os demais seguiron o seu traballo, comezando un deles a segar coa fouce. Ao primeiro intento, o home cortouse os dedos da man. Cheo de gran dor e medo, lanzou a fouce lonxe del, quedando esta co rabo para arriba, e comezou a dar grandes berros, aos que acudiron os demais. Díxolles que aquel bicho era unha fera, pois, nada máis comezar, lle cortara a man. Un gran medo colleu a todos e, rodeando a fouce, comezaron a tirarlle pedras. Ao darlle no rabo, a fouce saltaba e, canto máis lle daban, máis saltaba. Os homes dicían asombrados: “¡É un bicho fera!” Vendo que era imposible matala con pedras, ocorréuselles prenderlle lume ó redor para ver se co lume era posible acabar con aquel bicho. No momento en que o lume chegou á fouce, comezou a retorcerse. Algún deles dicía: “¡Non che enrodilles, bicho fera!” O fillo que aprendera o funcionamento do muíño chega tamén a aquela comarca e decide quedar, pois descoñecían o muíño de auga e continuaban moendo en morteiros. Constrúe un muíño e a xente leva a moer o centeo ao muíño. Logo de pasado un tempo, o muiñeiro decide irse e o pobo cómpralle o muíño. Seguiron moendo normalmente ata que xa non tiñan máis que moer e, entón, decidiron paralo. Intentárono unha e mil veces, sen conseguilo. O muíño, ao non ter gran que moer, rozaba as pedras unha contra outra botando faíscas. Pensando que aquilo estaba endemoñado, que eran cousas do demo, foron ver ao alcalde. O alcalde chama a Concello. Como se trata de algo que está endemoñado, deciden ir ver ao cura. “Non vos preocupedes. Se o muíño está endemoñado, deixádemo a min”. Así que baixaron en procesión, cos mellores ornamentos e santos do pobo. Nin un deixou de asistir. Cando chegaron ata o muíño, este, sen gran nin nada, botaba unhas faíscas do carallo: “Raca-raca, raca-raca, raca-raca”. O cura entra no muíño, comeza as súas oracións e, botando auga bendita por todas partes, mándao parar. O muíño non lle obedecía, seguía ruxindo máis forte e máis rápido pola falta de gran que moer e porque, ademais, o río levaba gran cantidade de auga: “Raca-raca, raca-raca, raca-raca, ...”. A isto, o cura responde: “Pois xa que non respectas as miñas palabras, a ver se respectas a miña coroa” Meu dito meu feito, o cura apoia a súa cabeza na pedra e, como andaba a tanta velocidade, arrincoulla de raíz, saíndo a cabeza despedida. A xente, chea de terror e espanto a causa do endemoñado muíño, comezou a correr a moreas, tropezando entre eles e caendo. Na fuxida, unha das vellas tropezou e foi a caer precisamente na canle, de tal forma que quedou encaixada nela, obstruíndo o paso da auga. A xente comezou a pararse ao comprobar que o muíño xa non facía ruído e que deixara de andar. Así que volveron sobre os seus pasos e atoparon á vella atrancada no medio da canle, sen poderse mover. Atoparan a solución; cada vez que tivesen necesidade de parar o muíño porían unha vella atrancando a canle". (A Foto é de Juan Manuel Blázquez).

O lobo incendiario

Hai moitos mutos anos, cando aínda había enormes superficies sementadas de centeo das que vivía a moita xente que había nas aldeas, ardeulles a faceira ós veciños portugueses da Mofreita. Acordeime desta historia cando fomos dar unha volta polo alto da raia, o agosto pasado, para ver Brumoso desde outra perspectiva.


Esta desgraza aconteceu cando eu aínda non era, cando os meus avós eran aínda mozos. Un irmán do meu avó Anselmo, o ti Xico Bernaldón , contaba a historia da orixe daquel lume, segundo el mesmo puidera ver. El estaba coa res nas Mendreiras, por riba do Couto, preto da raia, e como o lume baixou de España cara a Portugal, ata alí lle viñeron os guardiñas portugueses investigando, na procura do incendiario. Isto foi o que lles contou:

“Eu non prendín o lume, xúrollelo. Como había prender estando aquí coa res, sen poder fuxir a escape? Tería que ser parvo. Pero sei quen foi, sei como ocorreu.
Esta sentado alí embaixo, naquel penedo, comendo a merenda, cando ví que viña o lobo cara a min, por ese carreiro que pasa por riba da fraga do Corvo. Estábame incorporando e mirando de coller pedras para espantalo antes de que se acercase ao magote cando puiden ver que se ía dar de papo cun home que subía polo mesmo carreiro, camiño da raia. Ví como o lobo lle regañaba os dentes e ví como aquel mozo se agachaba a coller penedos diante dos pes. Se fose un can, ó velo agacharse xa fuxiría, pero o lobo vira o meu magote e non quería molestarse en dar arrodeos, así que abriu a boca e amosoulle todos os dentes ao mozo, ao tempo que se preparaba para saltar sobre él. Cando o lobo xa ía polo aire , o mozo tiroulle un xeixo con todas as forzas e meteullo pola boca, que levaba aberta. Non ben caeu ó chan, deu media volta para fuxir, coma se o penedo xa lle quitase a fame. Daquela, o mozo tiroulle outro xeixo que lle entrou ao lobo polo cu. Polo que se ve, os penedos bateron un contra o outro, dentro do lobo, é botaron chispas. O lobo alampeouse como a isca, ao tempo que comezaba a fuxir. E correndo desapareceu para alá arriba, cara a raia, deixando un río de lume detrás del. O vento, que ven do norte, como poden ver, fixo o resto”.

Así o contaba o ti Xico Bernaldón. Non digo que fose así, pero así o contaba. Eu creo que posiblemente foi el propio quen tivo que enfrentarse co lobo a xeixazos. Que lle quixo furtar algún cordeiro e que, nesa defensa, fixo lume dentro do lobo. E logo pasou o que pasou. En calquera caso, o incendiario non fora él, fora o lobo.

Emocións, gargalladas e música a mazo no "Outro día con Horacio Rodríguez"

"Outro día con Horacio Rodríguez", o encontro de amigos co que recordamos o primeiro aniversario da súa partida, resultou un acto con espazo de abondo para as emocións -inevitables- pero tamén para esas gargalladas que tanto lle gustaba buscar coas súas historias, e para a música tradicional que tanto amaba, achegada principalmente por Alberto Jambrina e Pablo Madrid, que quixeron corresponder con xenerosidade á xenerosidade da que Horacio sempre fixo gala. La Opinión de Zamora sumouse á homenaxe cun especial de catro páxinas onde colaboraron algúns amigos presentes no acto da escola e outros que non puideron asistir, como o reporteiro de TVE Juan Manuel Blázquez ou o etnógrafo José Rodríguez Cruz.

Houbo intervencións de Jambrina e Madrid, que pasaron varios días illados pola neve mentres gravaban, en 1986, pezas tocadas polo Luis, o César e o Horacio, coplas ou nanas cantadas pola Viturina ou a Pilarica, e contos contados polo propio Horacio.

Tamén falou Santiago Fernández Vecilla, un mestre que pasou tres anos no lugar e aprendeu moito de contos, adiviñas e amizade co Horacio, que non dubidou en mantelo acollido na casa cando, por mor do 23-F, os amigos de Zamora o buscaban para recomendarlle que se refuxiase en Portugal.

Cando as emocións andaban por desbordarse, Felipe Lubián foi o encargado de provocar unhas gargalladas cun conto tan longo como escarcavellante -"¡Caga, borrego!"- e, despois, atreveuse cun dueto de gaitas co alcalde de Hermisende, Ignacio González Nieto, para entonar o antergo himno do reino de Galicia. Notouse que o tempo de adestramento fora escaso, pero a vontade quedou de manifesto.

Improvisou un sentido poema o catedrático Leandro Rodríguez e unha das súas netas leu unha emotiva carta. Entre as bágoas de emoción e as gargalladas, musica de gaita e de rabel liderada por Jambrina e Madrid, que non tiveron problemas en incorporar a músicos locais que quixeron achegar o seu gran de area para converter o acto na festa que Horacio sen dúbida merecía. Por estas e outras fotos que darán fe do momento, damos grazas a Lete Ferrero, outro amigo xeneroso sumado á festa.

Se cadra, o ano que vén, os amigos xa nos atreveremos a escoitar as historias da voz do noso mellor contador. Este ano, as emocións aínda pesaban demasiado.

Vacacións para cambiar de oficio e coñecer amigos de Horacio

Hoxe comezo vacacións. Para min, como de costume, serán de volta a Brumoso e de cambio de oficio. A ocasión de recordar os moitos oficios que temos os que nos criamos na aldea. Non faremos de gandeiros salvo que nos dediquemos a pastorear os gatos sen dono, como fara seguramente a miña filla pequena. Salvo que teñamos que xotar algún deses cans aborrecidos e sen oficio que andan pedindo que os saquen a pasear.

Principalmente, o meu plan está en segar broza, coa gadaña ou coa desbrozadora; seguir restaurando algún moble vello para a Casa da Carballa, que xa semella a obra do Escorial polo que tarda; regar algunhas das árbores froteiras que plantei hai pouco e precisan coidado; castrar as colmeas e sacar o mel coa pota a manubrio; axudar a regar as patacas e os chícharos cando nos toque a auga; ler e procurar escribir algo, tamén; e camiñar, e botar uns chapuzóns no río, todos os días, a poder ser.

Como principal novidade, desta volta agardo coñecer algúns dos amigos de Horacio, con motivo da homenaxe do día 16 de agosto. Será unha homenaxe con música, como a él lle gustaría, porque Alberto Jambrina e Pablo Madrid irán dispostos a tocar unhas pezas, principalmente as recolectadas na comarca: a empreñadora, a alborada, etc. Quen sabe, se cadra ata alguén se atreve a botar uns bailongos na escola.

Ata setembro non haberá máis entregas. Este será un agosto desconectado e, agardo, saúdable.

As cortiñas, os muíños, os lameiros.Toponimia de Brumoso III

As proximidades do lugar pola beira do Este, seguindo un eixe que vai da Lavandeira cara a Lama do Casal: esa é a contorna que imos repasar nesta nova entrega toponímica. Moito barreiro, moito eido e moito prado a monte. Un perigo, se vén o lume. É a zona onde un día houbo muíños, dos que hoxe quedan pouco máis que lembranzas; estaba o da Máquina, no medio dos prados de Barxa de Bois; o de Baixo, cerca do do Medo, que xa está no outro lado do río, en Hermisende; o da Veiguiña, xa en desuso moito antes da gran riada que barreu con todo; o da Veiga, no fondo do Outeiro, onde estaban as Poldras para ir a Hemisende en menos tempo; o o do Carrizal, que estaba no medio da Veiga, cerca do Salgueiral. Non é doado que alguén poida facerse unha idea cabal do que transmite un muíño moendo, por iso comprendo o empeño que tiña o Horacio por tratar de que se reconstruíse algún; por iso fixo a reprodución que ten no seu museo. ¿Algún día poderemos ver o seu soño en pé? Complicado. De momento, sigamos co rescate dos nomes dos sitos que tantas veces pateamos, que hoxe pateamos menos porque non nos deixan pasar as ortigas e os silvaredos.


Ver mapa más grande

Abeneira, A.-Espazo pequeno con nome lucido; é o tramo asociado a ese curto camiño que leva do rouso do Outeiro ata o rouso onde o camiño torce para o muiño da Veiga ou segue cara os prados de Casares.
Barreal, O.-Prados que dan outro verde á faldra da Ladeira; desde o cavoco do Litro ata a Lavandeira; limitan cos prados do Salgueiro e a Costa, que quedan ó outro lado do cavoco.
Barxa de Bois.- Prados e leiras comprendidos entre o muíño de Baixo e Penascada; acolleron no seu día o muíño da Máquina e o de Baixo.
Cavoco do Litro.- Un dos sitios máis frescos do lugar; se un día non se atura a calor, non hai como baixar ata o sitio onde o camiño de Barxa de Bois cruza o cavoco, por riba dos prados de Casares; aí sempre hai fresquiño.
Casares.- Prados a ambos lados do cavoco do Litro, por baixo do camiño que leva do Outeiro a Barxa de Bois.
Costa, A.-Territorio en costa polo que baixa o Carreirón da Costa, para atallar cara a Barxa de Bois ou Casares. Inclúe prados e algunha cortiña, pouca, porque a Escoira colle moito e vai desde as airas de baixo ata a casa do Céfiro, bordeando todo o lugar por esa banda Este.
Espadanal.-Grupo de cortiñas, en zona especialmente lamacenta, tendente a lamacal, entre a Faceiriña, Os Pedredos e as Pereiriñas.
Faceiriña, A.- O máis importante grupo de cortiñas do lugar, desde que acaban as casas ata o Espadanal; limita coa Lama do Casal, coas barreiras que sosteñen a Faquiña e coas viñas do Outeiro.
Ferreal, O.-Prados e eidos situados entre a Lama do Casal e a Carba.
Forno, O.-Pozo mítico pola profundidade; está alí onde o río debuxa un ángulo de noventa graos, onde desemboca o cavoco do Litro.
Fixó.-Leiras, onde se acostumaba sembrar sobre todomillo, que recollen as augas das cavocas da Fonte das Cubas e do Quintairo; limitan co río, coa Veiga (estrada polo medio) e co Barreiro.
Freixoeiro, O.-Prados ou lameiros que limitan co poulo do Outeiro, pola parte norte, e coa Veiga e As Pereiriñas, polo Sur e o Oeste, respectivamente.
Ladeira.- A montaña máis próxima a San Ciprián, pola parte nordeste; pouco monte, mouta louxa ó regaño; pacían as vacas nas uces en días de inverno especialmente malos.
Lama do Casal.-Lameiros situados entre a Faceiriña, o Ferreal e o Camiño da Carba.
Lameirico.-.- A cavoca que verte augas en Barxa de Bois.
Outeiro.- Significa zona elevada e para nós tiña significado case contrario, por estar por baixo do lugar. Claro que está ben alto, se se mira desde o pozo de Casares. Desde o fondo do lugar ata o rouso do Outeiro; cara á Faceiriña, as viñas; cara ó este, touza, poulo comunal, algún castiñeiro.
Pedredos, Os.-A faceira de hortos máis alonxada do lugar, por baixo do Espadanal; limita coas Pereiriñas, empeñadas en asomarse ó Outeiro, o Freixoiro, a Veiga, e o Barreiro.
Penelas.-Un único prado leva ese nome. Está por baixo do Tómbaro, frente ao prado do Darío do Barreal. No cavoco, unha barcala na fraga onde as mulleres baixaban a lavar a roupa.
Pereiriñas, As.-Unha rodeira hoxe perdida era o único que separaba as Pereiriñas dos Pedredos; limitan co Outeiro e co Freixoeiro.
Salgueiral, O.- Prado no fondo da Veiga; chamábanlle así porque fora antes salgueiral; hoxe seguramente volverá a ser salgueiral, con permiso das silvas.
Salgueiro.-Merecería o nome da costa, porque por momentos os prados son como paredes pouco tortas; non sei como non se esmalloaron alí a metade das vacas que os paceron; limitan coa Costa, coa Escoira, coa Porteliña, co Tómbaro e, ó outro lado do cavoco, co Barreal.
Veiga, A.-Chaira de prados situada onde o Barreiro deixa de ser barreiro; desde a ponte ata os Pedredos e o Freixoeiro.

Lubián acolle unha manifestación para meterlle présa ao AVE

Lubián, xa definida como aldea mítica (por culpa do tren), volve estar de moda. O próximo domingo acollerá unha manifestación promovida polo BNG para reivindicar diante do Goberno de España que a chegada do tren de alta velocidade a Galicia sexa efectiva en 2012. O motivo de escoller Lubián é porque a vila vén a ser comezo ou fin (ou está no medio) de dous tramos básicos para que a grande infraestrutura pendente chegue a bo porto: Zamora-Lubián e Lubián-Ourense.
Os negocios de Lubián perderon moito negocio cando a estrada xeral de toda a vida quedou superada pola autovía das rías baixas, cando os trens deron en non parar na estación. Coa chegada da alta velocidade, semella que as cousas non van a cambiar demasiado. Agora ben, mentres as obras estean en marcha e aínda tendo en conta que as grandes tuneladoras substituiron desta volta aos centos de carrilanos que abriron o camiño de ferro orixinal, a alta Sanabria no seu conxunto, e Lubián en particular, volverán estar en todos os mapas. A data da chegada do AVE non vai depender tanto de que a manifestación sexa un éxito coma da posibilidade de que José Blanco, liberado de ataduras partidarias, acabe recuncando en Fomento. Pero esa é outra historia e tamén está por ver como acaba.
O ano pasado estiven nunha manifestación que se desenvolveu en Lubián para recabar mellores urxencias sanitarias; foi en agosto e aínda estaba alí o amigo Horacio, con boa parte da súa familia. Esta vez non vou poder estar, pero acordareime dos manifestantes porque farán un percorrido que eu fixen moitas veces, e tamén no coche de San Fernando, cada vez que viña de vacacións, mentres estiven estudando. Os manifestante proTAV virán pola estrada; a min gustábame baixar ata Lubián polo carreirón, porque se atallaba e porque había máis sombras. Supoño que agora as matagueiras non deixarán pasar nin ás corzas.

O próximo 16 de agosto, "outro día con Horacio". Fiadeiro na escola de San Ciprián

En agosto de 2007, sen tempo para despedirnos, fóisenos Horacio Rodríguez, o amigo xeneroso, o conversador ameno, o rescatador de antigüidades, palabras, adiviñas e refráns. Mentres viviu, non faltou quen quixese menosprezalo, principalmente por culpa da envexa, por achar tempo, entre traballo e traballo, para facer todas aquelas cousas coas que gozaba: cazar, pescar, rescatar, amañar, contar e escoitar. Horacio trasmitía tranquilidade e benestar. Con quen quixese escoitalo, compartía contos e historias que gardaba nunha especie de baúl sen fondo onde sempre había algunha sorpresa por descubrir para os oídos de xente sen présa. O seu fiadeiro estaba aberto a calquera hora e del sempre saía un reconfortado porque, logo de sentir como se lle arrepeluzaba o coiro da cabeza coas historias de cans rabiosos, lobos atrevidos ou mortos aparecidos, había que botar unhas risas con algún dos seus contos de demoños inocentes, doados de engañar, como aquel que ataba nun abrir e pechar de ollos, as gavelas esparexidas pola leira dun apurado amo de seitureiros en folga.


O próximo 16 de agosto, na escola de San Ciprián de Hermisende, un ano despois da súa partida, volveremos a ter outro día con Horacio. Escoitaremos algunha das súas historias e compartiremos tamén o intenso recordo, a saudade que deixou en moitos de nós. Será nun fiadeiro de verán onde participarán algúns convidados de fóra -Pablo Madrid, Alberto Jambrina ou Santiago Fernández, entre outros- e onde eu espero que todos poidamos participar, emocionarnos sen reparo e botar unhas risas, como a el lle gustaría.

A peor noite de Xan Sinnada (¿Conto ou crónica?)

Xan Sinnada non lembraba boas noites no seu pasado recente. Na súa memoria había noites aceptables, se non chovía, se achaba periódicos suficientes para quitar o frío do peito e das costas, se conseguía as moedas necesarias para unha copa chamada a quecelo por dentro antes de botarse a durmir, nun canto onde non fose localizado polas cuadrillas de cabezas rapadas que andaban á queima de coitados coma el. Pero había sobre todo malas noites, con frío e choiva, sen lugares axeitados onde abeirarse, co estómago baleiro e sen cartos para amigarse cunha botella; noites nas que o frío non deixaba durmir; noites ás veces tan longas que lle parecían encadeadas, coma se durmise un día enteiro polo medio.
A peor noite de Xan Sinnada comezou ben. Conseguiu que un tipo lle pagase un grolo de augardente para asentar o bocadillo de chourizo con pan reseso que lle regalara pouco antes o camareiro amigo doutro bar. Achou acubillo nun portal sen mirar sequera para os contedores de lixo que outras veces lle daban de cear. Converteu en saco unha caixa de cartón que atopara diante dunha tenda de moda e durmiuse de seguida, coma un bebé despois de engulir unha abondosa tetada de leite materna.
Pero non foi unha noite tranquila. Xan Sinnada non tardou en verse sen unha man e explicando a un colega da rúa que fora cousa da papeleira da esquina da cafetería Cannes, onde sempre adoitaba achar algo que papar. Esa vez fora a papeleira, con boca de piraña xigante ou quenlla pequena, a que decidira quedarse coa súa man.
-¡Que sorte tiveches! -felicitouno o outro- ¡Ó seres coto vanche ser máis xenerosos!
Non foi así, sen embargo. Canso de que ninguén vise a súa única man estendida, Xan Sinnada foi furgar nun contedor de lixo onde estivo a punto de quedar coma un refugallo máis. Por querer apalpar bolsas máis abaixo, os seus pes perderon terra e xa se vía engulido sen remedio polo aparello. Salvouno outro compañeiro sen teito que pasaba polas proximidades e que o agarrou polos nocellos para sacalo de alí.
-¿Estás tolo ou é que queres morrer?
-¿E logo?
-¡E logo non sabes que os contedores están preparados para defender con uñas e dentes o que teñen dentro!
-¿Cómo dis?
-¡Seica lle arruinabamos o negocio ós empresarios que se ocupan da reciclaxe do lixo!
Xan Sinnada soubo así que os fabricantes de contedores e papeleiras estaban a facer produtos máis seguros para evitar que calquera pobre de pedir puidese saquear o lixo vertido polos cidadáns. Aínda estivo tentado a meter o seu único brazo na boca dun contedor de vidro, na busca das escorredallas dalgún licor que lle quitase o medo, pero foi maior o medo a quedar sen man que estender.
Espertou Xan Sinnada cansado e mollado pola suor, coma se pasase toda a noite ás carreiras. Ó sacar os periódicos que metera contra o peito soubo a causa dos seus pesadelos: “Un mendigo morre asfixiado por un contedor en Marín”. Xan Sinnada lembrou que, de mozo, o seu pai non lle deixaba fumar nin ler na casa. “Se cadra tiña razón, se cadra ler tamén é malo para a saúde”. Aconchegou os cartóns e os periódicos nun canto do portal, a carón do ascensor, e saíu á rúa. Estendeu a man diante do primeiro executivo bancario que viu camiñar en dirección á caixa de aforros -ás veces, ese fulano largaba uns cartiños-, pero non tivo sorte.
-¡Estou cun pé na rúa, tío! ¿Non sabes que chegou a recesión?
Polo seu vicio de ler os titulares dos periódicos cos que se abrigaba, Xan Sennada sabía que viña a desaceleración económica, ou que había crise, segundo quen dixese. Naquel momento soubo tamén que só a chegada daquela bicha, fose cal fose o seu nome, podería reducir as diferencias entre tipos coma el e directivos de banco como o que lle acababa de negar unha moeda.

Cando precisan asistencia hospitalaria, As Portelas e Brumoso xa miran cara a Verín

Se por algo ten sentido a descentralización administrativa que se abriu coa creación do chamado Estado das autonomías, é pola conveniencia de achegar os cidadáns unha atención de máis calidade e máis próxima. Iso, cando se trata de concellos do rural, como son os das Portelas ou os de Brumoso, moi espallados sobre o territorio, sempre é máis complicado. Onde a administración competente non é tan próxima como sería desexable, é onde deben entrar en xogo os convenios. Ás veces, cando os políticos non saben que facer con algo, optan por crear unha comisión ou un comité. Noutras ocasións, asinan convenios. Pero os convenios non sempre son inventos baleiros. Cando os convenios nacen para dar resposta a unha necesidade, poden funcionar e funcionan. Entre Galicia e Castilla y León xa funcionaron ou están a funcionar en materia educativa ou para a extinción dos lumes.


Agora chegoulle o momento á sanidade. Para a atención hospitalaria, os residentes dos concellos de Porto, Pías, Lubián ou Hemisende xa poderán acudir ó hospital de Verín en vez de ir ó de Zamora. A distancia é unha hora máis (ou menos), de modo que a escolla será moi doada cando haxa que facer fronte a verdadeiras urxencias. Unha hora pode ser a diferencia entre a vida e a morte. El Correo Gallego recolle a novidade nunha ampla crónica que inclúe foto de Felipe Lubián e frase con vocación de permanencia: “Estamos trazando permanentemente liñas e as peores fronteiras son as da nosa cabeza”. Nunca se consegue o que non se intenta. Neste novo avance contou coa comprensión e a colaboración imprescindible do director provincial do Sergas en Ourense, David Simón Lorda, que ademais de médico é persoa moi vinculada ás Frieiras. O mellor deste novo logro é que haberá liberdade de elección: quen teña familia en Zamora, poderá pedir as súas consultas ou hospitalizarse na capital da provincia; quen non, terá Verín moito máis cerca; con sorte, ademais, falaranlle na súa lingua, e iso cura tanto como as meciñas.

Vocabulario de Brumoso VII: Un monográfico, ou case, para o carro

Tiña poucas palabras en reserva e, entre as que había pendentes dos vosos envíos, algunhas estaban moi ben clasificadas no meu dicionario galego de cabeceira, o Gran Xerais, así que aínda me quedaban menos. De modo que comecei a darlle un repaso ao carro, o instrumento principal, co arado, da labranza que eu vivín de mozo. Así foi como dei cunha embalsada de palabras que merecían repaso e recoñecemento. Non vai relacionada chavella porque non ten perigo de perderse; son as da cabezoalla do carro, que levaba dúas fixas, a principal para o xugo e a dianteira, máis pequena, para o estrinque da cuartea; é tamén a peza solta que suxeita o timón do arado ó xugo mediante a trasga, unida pola súa banda ó xugo mediante un bocado de sobeo. Non vai cabezoalla porque tamén está libre de perigo, ben referenciada. Tampouco van as rodas, coas súas cambas e os seus ollais; andan soas; andaban moitos anos despois de seren protexidas cos seus correspondentes aros de ferro. Tampouco cito o espigo, a parte do eixe que atravesa a roda. E fáltame a imaxe: en canto volva a Brumoso fágoa e súboa aquí, que aínda temos os dous carros no museo: un en cada pallarega.

Abrazó.-Extremos traseiros da aixeda (cheda) do carro, que sobresaen por detrás da mesa traseira. Co carro descargado, servían para agarrarse deles, levantar o carro e volvelo á rodeira; co carro cargado, ou se buscaba outra xunta para acuartear ou había que descargalo antes.
Aixeda.-Para o Gran Xerais, e con minúscula, é a definición do carro completo. Para nos é o que os galegos chaman cheda, a viga aberta en dúas facendo unha vigantesca uve vestida coas táboas no estrado e aconchegada polas mesas dianteira e traseira: a aixeda comeza na punta da cabezoalla (palabra si bendecida polos diccionario) e remata nos abrazós.
Berbiois.-En plural, constúen a parte principal e máis consistente da estadullada; están en minúscula no Gran Xerais, que converte os estadullos en protagonistas principais; os berbións son os estadullos máis grosos que se colocan nas mesas dianteira e traseira do carro, que limitan o estrado; os dous berbiois de cada lateral van unidos nun todo mediante dobres barras laterais de madeira; os estadullos completan o entramado, pero son menos importantes cos berbiois, que van encastrados nas mesas por abaixo e amarrados arriba mediante as soltas, cando a carga chega ás puntas.
Camballota.- Curva, torcedura. Virá das pezas curvas que compoñen as rodas dos carros, chamada cambas. O carro ten curvas suaves, as camballotas son curvas máis bruscas, sen xeito.
Cadea.- No GX é traveseiro do chedeiro dun carro. Paran ós require definición algo máis concreta. Son os traveseiros que separa nas varas da aixeda n aparte traseira e traseira do estrado do carro; sobre elas van clavadas as mesa sonde van encaixados os berbiois.
Encamballotado.-Retorcido, cheo de camballotas. Aplícase tamén ás persoas vellas, cando están xa moi dobradas, con perfil de fouce.
Entrouso.-Unha especie de cunha combada, que suxeita o eixe no mión pola parte de fora da roda.
Gobernar.- Amañar, reparar, arreglar algo estragado. Está no diccionario galego, pero estamos deixando que desapareza. É palabra moi usada polos nosos maiores, incluso no sentido de aliñar (unha salada, un asado) ou adobar. Temos que gobernar a nosa lingua adoptando esta palabra deturpada polos gobernos que, polo xeral, fan de todo menos gobernar.
Estadulleta.-Estudullo ou fungueiro está recollido como merece no Gran Xerais; estadulleta só se amenta como algo menos importante, como “estadullo dianteiro do carro, máis curto que o resto”; non se lle fai xustiza, porque, de ser estadullo, era o estadullo máis importante, o que facía oco para que a vaca puidese arrimarse á aixeda e tirar. Sen estadulleta, a vaca tería que retorcer a cuada cara ó exterior e non podería tirar a xeito nin cabería polas rodeiras do camiño. Se o estadullo é o home (amigo de presumir e facerse ver, como o galo), a estadulleta é a muller (práctica, mirando por todo, con visión panorámica); sen un estadullo a carrada de herba chegaba a casa; sen estadulleta, non.
Esnagatado.- Como sairía un despois de caer no medio dun silvaredo, ou tamén despois de caer ós roullóns por unha louxeira.
Esparagallar.-Esparexer, para nós vai casi limitado ó esterco; esparagallar e esparexer outras cousas. Hermisende é un lugar con barrios esparagallados.
Estreitoira.-Os galegos, máis aforradores, prefiren treitoira, aínda que coinciden con nós en recoller como sinónimo apeladoiro. É a peza que, espetada por arriba nas varas da aixeda, aconchega o eixe por diante e por detrás; por baixo do eixe, as estreitoiras de cada lado do carro van unidas mediante unha terraxa, un largo parafuso; con carga e costa abaixo, apretábanse as terrraxas para que servisen de freo e non se vencese todo o peso na cabeza das vacas; os mozos amigos de presumir tamén apretaban as terraxas do carro para facelo cantar, para que as mozas soubesen deles.
Mesa.-Para o GX é o leito do carro, o estrado; nos poderiamos definilo como as soltas de abaixo; non poden ser soltas porque son de madeira labrada e van amarrando a aixeda e pondo límites ó estrado; en cada extremo, acollen a base cadrada dos berbiois.
Recadén.-Está ben definido no GX, pero non me resisto a recoller a palabra que designa a xugada contraposta á cuartea, destinada a tirar desde a parte posterior do carro para evitar que que a carrada arrastre ou atropele á xunta principal en baixadeiros perigosos con cargas excesivas; tamén leva ese nome a argola que, con ese fin, ía enganchada na cadea traseira, entre os abrazós.
Silvaredo.-Matagueira de silvas (os galegos prefiren silveiral). O que máis abunda, agora mesmo, en terras de Brumoso. Tamén hai moito sabugueiro, que cheira ben cando está en flor e arrebuña menos.
Solta.-Peza de pouco máis dun metro, coma un estabullo coas puntas retorneadas e convertidas en argolas para unir as puntas dos berbiois dianteiros e traseiros co fin de amarrar a carga. Como case todo o carro (salvo o eixe, que era de afreixo), facíanse de negrillo; se hoxe houbese que volver ó carro, cos negrillos comidos pola peste, habería que probar outra madeira.
Tusilvana.- Tunda, unha chea de labazadas.
Veldro.-A denominación da vestimenta completa da ovella logo de tosquiada, un veldro de la.
Vío.-Pao duns dez centímetros e gordo como o pulso dun rapaz que, espetado pola parte baixa da aixeda, serve para enganchar a treixa e suxeitar a carrada. Hai dous adiante, por diante da mesa dianteira, e dous atrás, a carón dos abrazós. En galego do Gran Xerais e a parte inferior dun fungueiro para ese fin

Eucaliptos e carballos, ¿inimigos irreconciliables?

Os que somos de terra de carballos e aceptamos a versión ecoloxista que nos advirte sobre as propiedades desertizadoras do eucalipto imaxinamos que, en caso de colocar a un representante de cada especie de veciños, farían o imposible por apartarse un do outro; polo menos é o que fariamos os humanos non masoquistas nun caso semellante.
Esta imaxe está capturada nas proximidades da casa dun amigo que, ademais de ser amigo meu, é moi amigo de levar a contra ó pensamento dominante e ten entre mans un documentado traballo onde se propón botar por terra a mala prensa do eucalipto. Á vista desta imaxe, ¿que diriamos que fan o estirado eucalipto e o encamballotado carballo? Supoño que dependerá das nosas inclinacións, dos nosos coñecementos ou dos nosos prexuízos. Eu podería pensar que o carballo se arimou demasiado ó inimigo, que o eucalipto lle está a chupar o zume porque quere hibridarse para agromar unha nova especie de eucaliptos de madeira máis dura e valiosa. O meu amigo defensor dos eucaliptos podería dicir que ese incomprendido só está suxeitando ao seu veciño carballo para evitar que caia ó chan coma un saco de patacas. Non creo que o meu amigo me convirta ó eucaliptismo, porque cando un é de terra de carballos, castiñeiros e nogueiras xa non ten conversión posible, pero non deixarei de ser amigo seu por moito que defenda a esa especie. Se cadra, o carballo e o eucalipto da foto representan un caso semellante, de amizade por riba das diferenzas.

Felipe Lubián recibe o V Premio Vidal Bolaño pola súa defensa do Galego das Portelas

O alcalde de Lubián, Felipe Lubián recibe este sábado o V Premio Vidal Bolaño, que conceden as Redes Escarlata, pola súa defensa do Galego das Portelas. Felipe Lubián, tamén académico correspondente da RAG, obten esta nova distinción por un labor sostido no tempo a prol da lingua que se fala nos concellos de Lubián, Porto, Pías e Hermisende. Un labor que lle ten reportado tamén moitas criticas e incomprensións. Nunca reparou nesas minucias e seguiu na defensa permanente dun dos maiores tesouros da zona: a lingua que temos como propia.
A acta do xurado do V Premio Roberto Vidal Bolaño, asinada polo escritor Xosé Luis Méndez Ferrín, relaciona algúns dos méritos acumulados polo galardonado: “Pola súa defensa insobornable da galeguidade lingüística e cultural dos catro concellos galegófonos de Zamora en tódalas corporacións locais, provinciais e autonómicas das que formou parte desde hai 30 anos, o seu compromiso coa cultura popular, nomeadamente do teatro de base, como promotor e coordinador da Asociación Cultural Xente Nova das Portelas, e por facer de Lubián o único concello de fóra da Galicia administrativa onde o galego é lengua cooficial e da escola Tuela-Bibei de Lubián o único centro escolar de Zamora onde se ensina a Lingua Galega”.
Parabéns e saúde para seguir defendendo o máis noso durante moitos anos máis.

Os maiores tesouros, no souto dos castiñeiros. Toponimia de Brumoso II

Non están en Rechouso. No cuadrante Suroeste é onde San Ciprián ten, moi cerca do lugar, o maior dos seus tesouros: son os principais soutos de castiñeiros, que noutros tempos quitaron moitas fames e que aínda hoxe constitúen, xunto coas pensións, unha fonte de ingresos para os veciños que poden apañalas, cada vez menos; os castiñeiros, por outra banda, e da primavera ó autono, forman a mellor vestidura, o máis fermoso enfeite co que podería soñar unha aldea de montaña. Pena que xa nin se podan queimar os ourizos ó apañar as castañas: eses primeiros bullós estaban ben bos. Pero nese cuadrante, ademais do Souto, hai outros moitos topónimos (con castañas ou sen castañas) que pasamos a relacionar, deixando so amentados algúns como o Ferreal ou a Abeneira, que creo están na zona pero que non sei localizar con exactitude. Alguén haberá que saiba. Se non, xa indagaremos.


Ver mapa más grande

Barreiro, O.-Como indica o nome, é un barreiro ben empinado, o que leva da ponte ata a Carba, ás dúas beiras da estrada, con castiñeiros e pinos. Limita polo este coa Veiga, os Pedredos e o Espadanal.
Bedulo, O.-A ribeira de prados (e leiras) que está entre Cadavais e Celeirós, na mesma cavoca; linda coa Tera da Chave pola parte do lugar.
Cadavais.-Poulas con pouco rego e leiras próximas ó lugar, ó sur da estrada e, principalmente, por baixo do camiño do Carruceiro. Ó sur e ó oeste do Rouso do Camiño Novo.
Camiño Novo.-Agora asfaltado, desde que se estendeu a estrada ata Castromil. O tramo da Igrexa ó Rouso do alto Camino Novo.
Canada do Souto.-Atallo que era de moita utilidade para baixar á Faceiriña desde a barreada de arriba e para subir sen que a xente o vise a un, cando subía para a casa cheo de suor e borrallo; bordea ó Cavoco do Souto e os Cortiñeiros.
Carba, A.-Poulas, soutos e touzas que enlazan o Viñal de Abaixo coa Fonte das Cubas e o Quintairo, por baixo do camiño que leva da Lama do Casal ás Teixugueiras; veciña do Barreiro.
Cavoco do Souto.- Separa as airas do souto dos cortiñeiros e acaba na Fonte Pateira.
Centinela, A.-Portela entre as leiras da Xamacía e as da Cabeciña, permite avistar cara a Cabeza das Fontes e ver o poulo dos Mexacáns.
Cerragal, O.-Leiras agora convertidas no principal souto de castiñeiros novos. Os lindes están marcados polo camiño que leva ó Porto da Augüeira, o carreirón das Touzas e a estrada. Do Rouso do Camiño novo para o Norte, está O Cerragal.
Cortiñeiros, Os.-Cortiñas que bordean a barreada de arriba pola parte sur, desde a Horta da Igrexa ata os eidos de A Fonte (de baixo)
Falgueiras.-O souto que vai dos prados do Viñal ata a Fonte das Cubas, polo sur do lugar, e ata Cadavais, polo oeste.
Faquiña, A.-Prados e cortiñas entre o Viñal de Abaixo, a Canada do Souto e a Lama do Casal.
Fonte Pateira.-Desapareceu, ¿ou non? Do que queda, máis vale non beber. Está mesmo no fondo lugar, onde desemboca a Canada do Souto, onde empeza a Faceiriña.
Fonte do Souto.-Quedou sen auga porque se canalizou ata a praza. Motivou que se perdese o carreirón do Souto, tantas veces pateado polos rapaces. A seguir, perdeuse o carreirón que levaba ó Viñal, que se encheu de penxemuros. Cantas ecos de conversas de namorados, ó son da auga que caía no bicarelo da barrila ou na barcala; cantas palabras de querer namorar para as mozas que ían á fonte; cantas orellas alerta, de rapaces á espreita.
Pedreira, A.-Leiras con moita pedra louxeira entre os prados de Cadavais e Cabeciña e as leiras do Cerragal, pola parte oeste da estrada.
Quintairo, O.- Unha das ribeiras de prados que mira ás leiras do Fixó desde arriba; a outra, máis próxima ó lugar, é a da Fonte das Cubas.
Rouso do Camiño Novo.-Onde a estrada xira en redondo para dirixirse cara o Facho.
Souto.-Toda a zona de castiñeiros que vai do lugar, pola parte sur, ata os prados do Viñal e ata empatar, por riba do Viñal de Arriba, con Falgueiras, na fronte do Rouso do Camiño Novo.
Teixugueiras, As.-A portela e o lombeiro que separa o Quintairo de Varxelas, que deixamos para outra entrega, coa Chaira Nova e demais.
Terra da Chave.-Leiras por riba do camiño que atravesa Falgueiras cara ó Bedulo; digamos que son a roda da saia de Cadavais pola parte Sur.
Teturiña, A.-Portela irmá da Centinela que está no camiño do Carruceiro, desde a que xa se avistan os Mexacáns, os Millais e o Penedo de Mourón (creo).
Touzas, As.-Entre o Cerragal e Brasil, castiñeiros a ambos lados do carreirón do mesmo nome que permite atallar cando se vai cara Arrozadas ou Lagoas.
Viñal.-Prados máis próximos ó lugar pola parte sur. Lamacais. Separan Falgueiras do Souto e das airas do Souto.
Viñal de Baixo.-Por baixo da estrada e ata a entrada que leva ó lugar pola Lama do Casal. Limita coa Afaquiña polo norte.
Xamacía, A.- As poucas leiras que hai a tiro de pedra da Centinela, na media cavoca que baixa de fronte a cadavais e ó Bedulo. A cavoca seguinte, antes de Arrozadas, ¿é a da Colmea? Outra dúbida.

Estourotes en África? Burros galegos pintados con raias?

Se cadra en África tamén hai esa flor que nós chamamos estourote ou estalote. Se cadra en Galicia hai algún burro pintado con raias. Pero os animais da foto son cebras de verdade, e están en Galicia. Alicia vaivos contar algo do que viu no parque de Marcelle (Lugo), onde foi de excursión de fin de curso. Ela foi a reporteira gráfica. Creo que lle chamou a atención ás cebras para que mirasen á cámara, pero as burras raiadas preferiron seguir rañando.

Son Alicia. Cando fun ao parque de Marcelle fixeron grupos, e a cada un deses grupos chamáronlles porcos,tipis... O meu grupo era o dos tipis, que son tendas dos indios.O primeiro que vimos foi unha avestruz. Os titores mandáronnos debuxar algunha cousa nun bocadiño de madeira que nos deron, e dixeron que nos daría sorte. Despois vimos unhas cebras, e un lince que debía de ser tímido porque non se quería deixar ver. A nosa titora Marta ensinounos a cantar algunhas cancións que adoitaban cantar os indios. Despois vimos outros animais, entre eles unha Llama. Tamén visitamos un reptilario e vimos crocodilos e unha boa que non sei se era boa ou mala; a min non me fixo mal. Despois fúmonos a xantar. E a continuación volvemos a unha reserva onde había moitos animais soltos. O que máis me gustou foron as cebras e as avestruces. Estou desexando volver.

Os fiadeiros cambiaron a lareira pola televisión: Horacio Rodríguez na "2"

Se non fora pola súa memoria prodigiosa e pola súa xenerosidade como contador, moitas historias doutros tempos estarían xa hoxe, sen máis fiadeiros que as canles de televisión, irremediablemente esquecidas. As historias do seu pai e as da súa avoa Juliana e outras que foi recollendo e contando, máis ou menos “vestidas”, a todo o que quixo escoitalas.
Coñeceu tempos de miserias e tempos de novas tecnologías, e atopou sempre quen o escoitara, quen apuntara, quen gravara ou quen filmara as súas historias. Hoxe, por sorte pero sobre todo grazas á súa disposición sempre entusiasta, xa e máis difícil que se perdan. Están nas hemerotecas e nas videotecas, tamén nas caixas de recordos especiais que gardan os seus amigos.



Para mostra, ese programa que nos acaba de regalar TVE a través desa reserva de boa televisión que é a 2, Cuadernos de paso –gracias, Lete, por facilitarnos a revisión-. Unha fermosa reportaxe que nos volve a achegar a entrañable figura de Horacio Rodríguez, a súa voz agarimosa e a súa sabiduría de contador. Amigo Horacio, sempre estarás con nós.

Nova chamouzada de palabras vellas. Vocabulario de Brumoso VI

Acalcañar.-En sentido festivo, cando da couces un animal. Cando o calcetín está fora de sitio, co calcañar no sitio onde debería estar a canela. Cando un se calza a medias, sen meter o calcañar dentro no zapato, que queda convertido nunha especia de chancla, acalcañado.
Aconchegar.- Ademais de arrimar a porta sen pechala, ademais de cubrir, acoller ou tapar, aconchegar é tamén case fartar; cando unha vaca (ou persoa) xa está case farte dise que xa vai aconchegada.
Afrascar.-Capturar, cazar, dominar.
Amalloar.-Ademais de atar os amallós, amalloar unha leira é facer montóns con terróns para indicar que non está de libre pasto, que está coutada para ser pacida polo gando do propietario
Bácora.- Nome coloquial que se da a unha troita xeitosa, ademais do que levaría unha cría de porco femia.
Catrapocho.- Castiñeiro (ou carballo) que cae a bocados, seco e podre.
Chafurrar.- Meter unha cousa ou persoa nun sitio onde non semellaba doado atinar ou onde non era doado que coupese.
Cenceneira.- Dor de cabeza, o que os finos chaman xaqueca: “teño una cenceneira”...
Ceprinar.-Volcar, tirar, especialmente un líquido ou unha masa.
Delouro.-É o claro entre treboada e treboada, o espazo que pode servir para delourar algo mollado.
Desacencido.-O que anda acelerado, sen paraxe, dun sitio para outro.
Derreigar.- Traballar duro, por exemplo arrincando torgos e carqueixas para facer unha bouza no monte.
Derreado.-Un está derreado, esgotado, despois de andar derreigando todo o día.
Engaliotarse.- Engarrarse, loitar. Nos dicimos luta.
Estremallagota.-Gran cantidade dunha cousa, especialmente castañas, esparexidas polo chan.
Escachouzar.-Cando a potada ferve a todo meter, está escachouzando. No diccionario de Horacio é escachoar.
Escancarar.-Abrir, especialmente unha porta, de par en par.
Espinotar.-O que fan as cabalerías para fuxir da carga ou para botar o xinete ao chan. Tamén se utilizar referido á xente que se alporiza por sentirse atacada nunha conversa, polo que contesta de forma violenta, espinotando.
Esturriado.-Pasou de asado e está revido, medio chamuscado.
Ludencia, en.- Ao trasluz.
Luta.- Loita. Pode ser de broma ou en serio; é xogar para ver quen podía máis, a ver quen pinchaba a quen e quedaba por riba, pero tamén unha agarrada en serio, a ver quen bate máis no outro.
Niu.-Onde pon os ovos o paxaro. O da pita é niadeiro.
Pita cega.- Insecto camiña sobre a auga. Iso que en castelán chama "zapateros".
Pizpouteria.-Un dos nomes que se lle aplica ao aparato reproductor feminino. No palabrario de Horacio Rodríguez é dispouteria. Ferragacha, perrecha, cousa.
Rebechar.-A xogueta tan propia dos cativos e dos animais nas primeiras fases da vida. Aparece no Gran Xerais como sinónimo de brincar. Rebechan os cadelos e os vitelos, os cabritos e os cordeiros e, por suposto, os rapaces; xogar a engaliotarse.
Ripar.-Sacarlle a folla ós negrillos (antes de que os comese a praga que acabou con eles), que se cocían para alimentar os porcos. No caso dos garbanzos consiste en arrancalos das plantas; paso previo a escoscalos pisándoos cos pés, unha vez ben delourados.
Xocotó.- En Castromil, parte da pata do porco que bota o pote do caldo ou os cocidos de garavanzos. O que nós chamamos quixote e en Hermisende cousillote.
Zarrapastro.- Persoa que non se enfeita nada, que anda de calquera maneira, coa roupa lixada, o calzado acalcañado e lixoso, por exemplo

Arquitecturas modernas e paxaros de coidado

Sen deixar de abanear as ás, para non caer coma o chumbo, dille unha pomba á compañeira:
-¡Seica houbo un tremor de terra e non nos demos conta! ¡Vai ser certo que andamos sempre coa cabeza a paxaros!
-¿E logo por que o dis?
-¡Por eses edificios estrombados! ¡So un terremoto puido facer algo así!
-¡Non están estrombados! ¡Estanos a levantar! ¡Son cousas da arquitectura moderna!
Que llo oíra dicir días atrás a una miorla moi sabichona. Unha miorla que facía plans para converter os tellados da Cidade da Cultura en esvaradoiros xigantes onde xogar a todas horas, ao tempo que criticaba outros plans que coñecía dos humanos: “Haberá un teleférico desde o parque de Belvís ata a Cidade da Cultura”
-¡É que a xente non sabe que facer se non é arremedarnos!
-¡Vaiche preparando, como lles dea por poñerse plumas!

O Loro, que tamén é un paxaro de coidado, agora ve o bico da cidade da cultura desde a súa gaiola. Pensa se iso servirá para que o piso se revalorice no futuro, como se cotizan as vistas á catedral. Tamén pensa que, se cadra, para cando se xubile xa estará rematada (¿exceso de optimismo?) a Cidade da Cultura, que algúns dos edificios estrombados podería acoller unha residencia para maiores. Nunca se sabe se fará falta e as prazas sempre andan escasas. O Loro, con todo, preferiría seguir voando, cada vez máis de vagar, entre o seu niu de Fontiñas e o novo niu da casa de Carballa, en Brumoso.

Os labores da terra: ferramentas, traballos e colleitas

A decrúa e as matanzas, atar mañuzos de herba na pallarega durante o inverno e a sementeira, no remate do verán, son algúns dos labores que faciamos en Brumoso. Faenas, traballos e colleitas. Ferramentas empregadas para cada labor. ¿Quen vai crer como faciamos as airas, con caldeiradas de bosta e emboldregadas baleadeiras, se non o contamos polo miúdo? ¿Como poderemos nós facernos unha idea cabal sobre os labores relacionados co liño se non facemos que nolo conten unha vez os maiores? Cada vez quedan menos persoas que acorden como eran as mallas a golpe de mallo. Teño gana de recordar como arabamos coas vacas, co arado romano ou coa charrúa, antes de que chegaran os tractores para anunciar o comezo da fin.Quero lembrar a sega da herba e a seitura: moita calor, borrallo e suor. Quero recordar tamén labores gozosas como as de lavar as mantas ou facer as preseiras, no mes de agosto, porque marcaban o fin dos labores máis atafegantes. Creo que non tendo a mitificar a vida da aldea fronte á da cidade, pero aínda hoxe boto de menos as posibilidades de sentirse limpo e novo que nos deixaban algúns labores nos que un acababa tan cheo de po que podía pasar por negro. Para apreciar a limpeza, non hai como estar lixoso por algo que a auga lave con facilidade, como é a terra. Para apreciar o descanso, non hai como estar antes fisicamente esgotado, despois dunha mañá segando herba.


Imos repasar, desde aquí, aqueles tempos onde todos tiñamos ducias de oficios de pouco rendemento. Había tarefas aburridas, sobre todo para os rapaces, porque implicaban soidade. Por exemplo ir coas vacas para unha faceira onde non había máis ninguén. Pola contra, había outras faenas que se facían máis levadías por ser traballos en común, por exemplo as mallas. Labores case exclusivas da mulleres, como tosquiar as ovellas ou cocer o pan no forno. E traballos máis propios dos homes, como tirar de gadaña ou sacar esterco das cortes. Entre rescate de palabras e rescate de nomes dos sitios, imos rescatar tamén os modos de facer o que faciamos en Brumoso cando eramos mozos, hai trinta, corenta anos. Onte.

A Lama do Carballal por uns cántaros de viño. Toponimia de Brumoso I

Na toponimia de San Ciprián hai unha chea de lamas, que en sentido xenérico seica viñan nomear un sitio onde nace unha fonte, un sitio predisposto a converterse nun lamacal onde un enterra os pés e as canelas. As lamas, en orixe, eran propiedade común, do concello. Foron pasando a ser propiedade privada porque o concello acordaba vendelas a quen tiña cartos, en diferentes momentos ou circunstancias. A miña mai contoume como pasou á familia do meu avó Constantino a Lama do Carballal. O concello estaba a traballar nun labor común, deses que eran tan habituais noutros tempos, cando había xente nas casas e era doado xuntar unha obreirada de trinta ou máis persoas, unha por casa habitada, para amañar os caminos no fin do inverno, ou para labrar os caños no comezo do verán. Todo se facía por común acordo e, aquel día, o común acordo dixo que había gana de beber viño. Un homiño chamado ti Puertiña -non sei se procedería de Castela ou de onde, pero o caso é que non erá o ti Portiña- ofreceuse a pagar o viño, non sei se sería un cántaro ou máis, a cambio da Lama do Carballal, e o trato quedou feito no momento. O comprador era un canameiro, un homiño con cartos para mercar a Lama (ou viño para xente con sede, máis ben) pero sen familia. De velliño, arrimouse á familia de meu avó materno, que herdou así a Lama do Carballal.
Logo de contar esta historia, imos recoller unha estremallagota de topónimos das proximidades do lugar pola parte noreste. Seguro que se me esquece algún paraxe que me podedes apuntar nos comentarios.

Ver mapa más grande
Augüeira, Porto da.- No cimo dos prados de Pombariño, no fondo dos prados do Carballal. Moita auga non hai nunca nese porto.
Bacelo, O.-Cortiñas que hai por baixo das viñas das Mioquiñas. Se cadra en tempos tamén había viñas, cos correspondentes bacelos.
Breas, As.-Prados, castiñeiros, touzas, entre Pombariño, o Carballal e Os Corzos.
Castro, O.-Faceira de leiras e Castiñeiros que está por riba do lugar en dirección noroeste. Limita con Rebordiño e Trasil, polo oeste, e con Pombariño, polo Norte.
Canadicha, A.-Canada que marca o atallo desde o lugar para ir ó Bacelo, ó Castro ou Rozas.
Carandelo.-Prados e touzas. Por baixo do Mallo e a carón do Carballal.
Carballal, O.-Prados e leiras, por riba do Porto da Augüeira, limitan con Rebordiño e, por riba, co Facho.
Cavoco de Trasil, O.-Baixa de Trasil ó Salgueiro; cagadeiro de toda a barreada, antes de chegar a auga corrente e os cagadeiros domésticos.
Corzos, Os.- Cerca de Carandelo, os prados cimeiros, por baixo do camiño que vai pola Augüeira cara a Rebordelo.
Cova do Frade.-Poulas por riba da Lavandeira; marca o comezo da Ladeira pola parte Oeste.
Falgueiroá.-Poulas fronte ás da Cova do Frade.
Facho, O.-Leiras e monte. Por riba das leiras da cabeciña, O Facho mira para Rebordiño e para as Pestanas do Carballal.
Lavandeira, A.-Poulas e touzas. O camiño que sube á Cova do Frade separa A Canle da Lavandeira, que limita con Rozas e mira, desde arriba, para o Barreal.
Mioquiñas, As.-Se cadra dise Miuquiñas. Antigas viñas separadas do lugar polo cavoco de Trasil. Están ós dous lados do camiño do Castro. Pola parte de baixo lindan co Bacelo, coa Porteliña e con Rozas.
Mallo, O.-Prado e peiras por riba de Carandelo.
Pereiro, O.- Por riba dos prados de A Canle, limita tamén con Os Corzos.
Pestanas do Carballal.-Fragas moi acertadamante bautizadas. Miran para o Carballal desde arriba.
Pombariño.- Ribeira de prados que sube desde a cavova de A Canle ata o Porto da Augüeira. Limita tamén co Tolaco, polo sur.
Porqueiro, O.-Prado de Rozas ondo as Bichas levaban a pastar ( efozar os porcos). Agora está cheo de nogueiras. Da ó Porto de Rozas e dase a man co Tolaco.
Porteliña, A.-Portela que leva cara a Rozas e cara o Tómbaro. Cortiñas e prados.
Rebordiño.-Leiras e castiñeiros, por riba do Castro. Limita con Trasile As Touzas, polo sur, e co Carballal polo norte; queda tamén por baixo das Pestanas do Carballal.
Romadoiro, O.-Prados ladeiros que dan comezo á Ladeira por riba do camiño do medio da Ladeira; veciños da Lavandeira e da Cova do Frade.
Rozas.-Ribeira de prados con moito rego e a tiro de pedra do lugar. Limitan coa Porteliña, coa Lavandeira e co Tómbaro.
Rozas, Porto de.- Cruce de camiños: o que sube cara a Pombariño, o da Cova do Frade, o da Ladeira e o que leva ó lugar. Acolle un vertedoiro abandonado que nos avergonza a todos, e non nos avergonza máis polas silvas que o cubren.
Tolaco, O.-Por riba do caño da auga que ven ó lugar. Limita con Rozas, con Pombariño e co Castro.
Tómbaro, O.-Prados que están entre a cavoca de Rozas e a Porteliña, caendo cara o Barreal.
Touzas, As.-Leiras e castiñeiros, por riba de Trasil, entre Rebordiño e O Cerragal.
Trasil.-Zona de prados, leiras e castiñeiros situados por riba da igrexa, cara ó oeste enlaza con Rebordiño e As Touzas (que, polo sur, enlazan co Cerragal), cara ó norte-noroeste, co Castro.
Xogo dos paus, O.-Cruce de camiños, onde se abre en dous o que sae do lugar: un para levar a Rozas, outro para o Castro. Sitio onde os mozos xogaban os paus, os bolos.