Cando había traballo para todo o que o buscaba

Tempos aqueles en que había traballo para todo o que o buscara e onde o buscara! Este era en Torrejón de Ardóz, en marzo de 1977. Interesante curro na montaxe de xigantescas esferas para hidrocarburos. Supoño que resistirán.

Eu non resistín moito; tiven que deixar o choio para non verme na obriga de converterme en esquirol.

Daquela comezou a miña breve experiencia de vendedor de libros de porta en porta, en Valencia, en Cordoba e en Sevilla. Pero esa é outra historia, máis aventureira e gratificante, e tamén hai algunha foto.

Recarallo: Catro pitas galegas, Cocorota y compañía, falando en turco!

Pois é certo, e acompaño imaxe para descridos: coincidindo coa séptima edición de Catro pitas en castelán, que sempre se titulou Cocorota y compañía, a historia apareceu agora publicada en turco por una editorial de longo e complicado nome: Final Kultur Sanat Yayinlari. Estas catro pitas naceron a raíz dun comentario compasivo da miña irmá Fernanda, que tivo a ben meterse entre as súas plumas para lamentar a súa mala sorte: "Cutadiñas, sempre querendo encher o niadeiro e sen poder conseguilo nunca". Agora levan unha vida longa e chea de sorte, polo menos para min. Doce anos pondo ovos. En Galicia, en galego. En castelán en España, en Venezuela (publicado pola filial de Edebé) e en Estados Unidos, onde foi editado o libro por Houghton Mifflin, en Boston, en 2003. E agora, en Turkía. Como dicía aqueloutro: Quen agardaba esto?

“El reino de la nada”, de Emilio Gavilanes, cheo de marabillas

Emilio Gavilanes é un escritor da nosa terra xabresa nacido en Madrid, un namorado da Carballeda e un contador de historias que namoran. Tiven a sorte de coñecelo durante una fría noite de agosto, o ano pasado. Tiven a fortuna de recibir, como primicia compartida con medio cento de privilexiados, a lectura de Primer día de escuela, un dos relatos que agora publica no seu último libro, El reino de la nada.

Primer día de escuela é un triste, fermoso, tremendo relato onde a memoria do pasado inda próximo —o que viviron os nosos pais— nos asalta e estremece, como nos estremece tamén La tabla del dos, co que comparte a difícil iniciación dos rapaces nunha etapa marcada polo salvajismo da guerra.

Despois de gozar cos dous relatos que Gavilanes leu a carón do Castelo de Puebla de Sanabria, seguín coa miña descuberta persoal de Emilio Gavilanes. A través de El bosque perdido, unha auténtica delicia; a través de Una gota de ámbar, unha crúa metáfora da sociedade moderna presa no illamento, na incomunicación da colmea; a través de El río, a historia universal de personaxes secundarios só en aparencia; e, agora, a través de El reino de la nada.

O relato que da título a este libro é outro exemplo singular da delicadeza coa que este escritor sabe contarnos as historias máis crúas. Tamén datada nos albores da pasada Guerra Civil, é a historia dun grupo de pacientes dun psiquiátrico abandonados polas monxas que os coidaban.

Tempo, memoria, distancia son algunhas constantes desta manchea de fermosas historias. O paso do tempo, a memoria que pasa dunhas a outras xeracións, que rescata e traslada de boca en boca, de man a man, que salva da distancia e do esquecemento. Para min, unha das grandes virtudes destes relatos é a forma en que o autor consegue facernos cribles os sucesos máis sorprendentes e, ás veces, afastados. Case sempre hai alguén próximo que comeza a contar algo que coñeceu de preto pero que, a seguir, nos vai levando por carreiros e túneles onde, por momentos, temos medo a perdernos, pero onde nunca nos perdemos. Sempre hai marcas que seguir, outras historias que nos atrapan, que nos fan pisar outras pegadas ata que acaban por levarnos ás primeiras para pechar o círculo e deixarnos non unha, varias intensas sensacións, varios sentimentos encontrados para reflexionar, cabos soltos para atar; ou non.

El reino de la nada non é un libro que nos leve a Guerra Civil, aínda que estea, como pano de fondo, en varios dos relatos. E un libro que nos leva do soño á realidade, da morte á vida e ó amor, da India a Galicia ou a Madrid. Que nos fai conscientes do paso do tempo e da importancia da memoria con tramas, nalgún caso, de pescuda case policial; ou inter xeneracional, do avó que nos conta o que viviu co seu avó, o pintor de paredes que compartiu vida e maxia cun pintor artista. A memoria está ateigada de interesantes recovecos, de sorprendentes recunchos: á volta de esquina menos pensada pode aparecer unha marabilla.

Tratándose dun libro en castelán, debería facer o meu comentario en castelán. Vai na lingua que me ensinaron os meus pais porque creo que todo o que está en perigo de extinción merece especial atención, sobre todo no caso dunha lingua que nos están a furtar día a día, coa xente que morre, coa xente que emigra, coas institucións que non a protexen abondo.

Anticonceptivo baseado na reflexión

O máis chusco do caso é que o debuxo forma parte dunha iniciativa patrocinada polo Ministerio de Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad. Polo Goberno que, coa outra man, aprobou a reforma laboral que, no mellor dos casos, nos converte en futuros escravos. Cada quen é libre de facer as súas reflexións ata chegar ó diagnóstico que máis lle mole (ou amole). ¿Esquizofrenia gubernamental?¿Autocrítica excesiva? ¿O colmo da hipocresía?

Como di quen eu sei: cada vez máis, este vai ser, xa é, un país de vellos, de parados e de corruptos. Os poucos novos formados que queden estarán no estranxeiro.

O peso da experiencia

A estas alturas, seguramente se me escapan sentencias que, entre os máis novos, poden ser tomadas como a aburrida voz da experiencia.

Con todo, se algunha vez me preguntasen agardando o ditame da experiencia do vello, sexa agora, sexa dentro de vinte anos —oxalá—, creo que xa teño a resposta preparada: Vivín sempre con tanta présa, probei tantos oficios que, agora, seime incapaz de sentirme experto en nada.

Nin sequera podo sentirme experto do primeiro e extinto oficio, do traballo manual no campo, onde o que o que máis me gustaba era arar coa xunta de vacas; nada como ensuciarse coa negra terra de Brumoso; cun pouco de auga, coma novo. Nin como electricista. Nin como axudante de montador de xigantescos depósitos de gas. Nin como peón da construción, antes da burbulla. Nin como vendedor de libros. Nin como xornalista. Nin como restaurador de vellos mobles. Nin como contador de historias. Nin, moito menos, como tractorista ou desbrozador serodio.

O pior de todo e que, se media pregunta, nin sequera poderei dicir: só sei que non sei nada. Porque xa me pisaron esa sentenza. Visto o visto, a miña experiencia nunca vai ser un pozo de sabedoría; máis ben será, está a ser xa, unha pesada louxa. Un peso morto.

Que cousa era eso do Reinado

Que apelen á nosa memoria para dar fé de algo pode ser porque teñamos memoria de elefante ou porque sumemos máis anos cá maioría. No meu caso, o motivo é o segundo. Aínda que a miña memoria é bastante parecida a unha cesta sen cu, voulle pór algo de vontade para contar a miña visión do Reinado.

Con respecto á tradición dos touros, teño bastantes dúbidas, por non ser máis categórico. Con respecto á do Reinado, segundo a vivín, diría que era unha desas tradicións que estaría ben conservar porque teñen moito máis de positivo que de cuestionable (esaxerando, con maldade, poderíase dicir que era unha canteira de futuros borrachos). Para min era unha tradición que, máis que dispor de moitas virtudes, alimentaba comportamentos positivos relacionados con cuestións tan importantes como a amizade e a camaradería, a diversión, sí, pero tamén o respecto ós maiores; tiña eses e máis efectos positivos que, ademais, eran duradeiros, comezaban semanas antes do día de Reis e non se esvaecían en todo o ano. Se houbese que facer unha interpretación por capítulos, poderiamos tentar facela así:

Iniciación e renovación. Facendo mozos e adultos. O Reinado era a primeira toma de contacto dos rapaces coa mocidade. Se cadra, a semana anterior os mozos escorrizaran os rapaces ás galladas para metelos na casa ó escurecer, pero durante o Reinado compartirían a alegría e a festa con eles. Os rapaces podían participar na rolda-cabalgada da mañá do día de Reis, facendo de paxes que suxeitaban o ramal das burras do rei Novo e do Rei Vello, collendo algún caramelo que caía ó chan ou que se puña tiro. Os nenos soñaban co ano que lles tocaría ser rei Novo. O rei Novo sabía que ó ano seguinte tería que ser rei Vello. Ceremonia de renovación xeneracional, onde ningún mozo pensaría aínda que, un día, sería vello. Aínda que non fixese de rei Vello.

Namoriscamentos. Toda a vida é momento para namorar. Exemplos sobran en calquera idade e clase. Pero o Reinado era un momento especial, onde os mozos e as mozas podían facer ou recibir sinais de achegamento, por exemplo a través dos ramos que elas adoitaban preparar para os mozos. Nas casas onde non había mozas, as veciñas daban chourizas, noces, galletas, algunha boitella de licor ou o que tivesen a ben, tamén cartos, ás veces. Os ramos eran puntas de gallas con moitas varas facendo roda que as mozas vestían con papeis ou teas de cores e onde logo colgaban galletas ou caramelos, principalmente. Á marxe do ramo que escollese o rei Novo, sempre habería oportunidade para que os mozos ou as mozas mostrasen as súas preferencias ou as súas querencias. Con que ramo se quedaba cada mozo podía ter un significado. Ou non.

Diversión continuada.- Supoño que eran as verdadeiras vacacións da xente nova. No verán tocaba traballar coma mulas, incluso nos festivos. En cambio, durante os oito-quince días (ou máis) do Reinado os mozos eran os que gobernaban as súas vidas sen imposicións dos maiores. A cousa comezaba días antes, cos preparativos: apalabrar a casa para facer as comidas e ceas en común, con lareira en bo uso e, a ser posible, con mesas e escanos; comprar o rexelo (na miña época non había mocidade nin cartos para comer unha vitela); sacar un tractor de torgos e subhastalo para pagar, co que dese o veciño máis xeneroso, polo menos unha parte dos gastos; o resto, a escote. A festa comezaba unha semana antes do día, pero tiña o seu punto máis emotivo na ronda para cantar os reis, na tarde-noite do día 5 (tal que hoxe), e duraba unha semana máis, polo menos. En resumo: polo menos quince días de vacacións. Para os homes. Porque se hai que facer mínima autocrítica, habería que dicir que non adoitaba haber máis mulleres que as que se brindaban para facer de cociñeiras, que non acostumaban ser as mozas. O único compartido entre sexos era o baile que se facía polas tardes. Se non recordo mal, despois das ceas a xente adoitaba andar demasiado cargada para danzas.

Padriños, madriñas e afillados.- Respecto e deferencia para os maiores. O Reinado era unha etapa de especial importancia para afianzar a de por si estreita relación que acostumabamos ter cos padriños e madriñas. O afianzamento estaba tamén nas chourizas especiais que as madriñas preparaban para os afillados, pero tiña a súa manifestación pública máis emotiva durante a ronda polo lugar adiante, a noite do día 5, cantando os reis de curral en curral, de porta en porta:

De oriente salen tres reyes/ Todos tres en compañía/ No preguntan por posada/ Ni tampoco por comida/ Preguntan por los portales/ Donde el Rey nacido había / De quien es aquel sombrero que reluce en la cocina/ es del señor … / Que por muchos años viva/ De quien es aquel pañuelo/ Que relumbra en la cocina/ Es de la señora … / Que por muchos años viva / ¡¡¡Vivaaaaa!!!

A xente saía ás portas a escoitar a cantarena e os arrulos conseguintes, a convidar a un trago ós cantadores, e sempre había un momento especial en moitas portas, en case todas, entre padriños, madriñas e afillados. Non era raro ver caras emocionadas y alguna bágoa nos ollos. Estreitábanse os lazos de solidaridade entre mozos e adultos ou vellos.

Camaradería, unidade, amizade.- Era tempo de reforzar a camaradería e a amizade entre todos os mozos, que podían ter as súas diferencias durante o ano, que as tiñan a miúdo, pero que acostumaban quedar tapadas pola ola de compañeirismo, de traballar e gozar xuntos desas vacacións fóra da casa. Creo que o Reinado reforzaba os lazos máis alá da mocidade, que a tradición liberaba unha corrente de solidariedade que convertía o lugar enteiro, a través dos traballos e das borgas dos mozos, nunha única entidade de carácter familiar, nunha grande e única familia unida. So había algo semellante durante as mallas, pero con diferencias a favor do Reinado: nas mallas había traballo á esgalla e borralleira (en vez de comida, rascabarriga e borracheira), e non deixaba de haber protestas ( con razón) por ter que devolver a xeira coma se todas as mallas fosen iguais, cando uns tiñan dous carros de pan e outros, que sei eu, trinta ou corenta.

E iso é todo.- Case todo o que hai na cesta sen cu. Máis ou menos. Se penso un pouco, sacaría máis interpretacións para as impresións que deixou en min a festa do Reinado, na que fun rei Vello sen ser antes (nin despois) rei Novo. Á vista de que non pensaba vestir garabata na vida, decidiron deixarme saltar un paso da tradición, supoño. Pero é que as tradicións sempre hai que adaptalas á medida dos tempos (e dos gustos).

Instinto de protección

Unha característica exclusiva do reino animal?