domingo, 21 de septiembre de 2008

Vocabulario de Brumoso VIII: desde a abortada ata os zamancos, pasando pola pita cega

Non se acabaron as palabras. A medida que van aparecendo, podemos ir percibindo que son moitas máis as que quedan por rescatar. O que pasa é que un volve das vacacións con pouca gana de traballar. Tamén desanima algo estar gozando cunha palabra que cres só nosa cando comprobas que está no diccionario galego con todos os méritos. Desta, pasoume con esganifar. Pero non por ser do galego recoñecido deixa de ser tamén moi nosa. Imos seguir na procura daquelas que corren perigo de quedaren esquecidas, imos seguir gozando coas compartidas. Vai agora outra restra, principalmente das que foron saíndo na casa dos Bichos durante o pasado agosto, pero tamén outras achegadas polas fillas da tía Esperanza, por exemplo. Entre as desta entrega hai algunhas corrixidas coa axuda de persoas que saben significados con maior propiedade ca min, por exemplo o Serafín e a Xon. Quedan por publicar algunhas, poucas, achegadas por Nane e Lete, creo, antes do verán. Pero xa virían ben novas incorporacións. Para facilitar a consulta das que levamos relacionadas, publicarei toda a relación nunha mesma entrada nos próximos días. Saú2.

Abortada.- Un resto de masa que se bota na boca do forno para que coza antes cós pans e se entreteñan os rapaces que rolden onda o forno. O que para min era un confite, é unha abortada.
Adondear.-Ablandar, por exemplo unha carocha de pan.
Apenar.-Convocar a herdeiros ou veciños para un traballo comunal;vou apenar para facer a preseira do Prado Grande.
Asomizar.-Desperdiciar, deixar sen aproveitar unha parte de algo aproveitable.
Atontelado.-Case sen sentido. Moi referido aos coellos, que eran doados de atontelar. Pero tamén unha persoa quedaba medio atontelada se caia da burra ou lle caía a tranca dunha porta carral na cabeza.
Carracheira.- Que vai moita calor, sexa de lume (onde está o maior brasaredo) o de ambiente (medio día de verán en solleira)
Confite.-Pan sobado, como unha empanada con cadros marcados para mellor cortar, feito cunhas gras de sal ou cunha pouca leite. O mesmo que a abortada, tiña como obxectivo a celebración da fornada cos rapaces.
Concoma.-Algo que nos obsesiona, no que non podemos deixar de pensar, que nos quita o sono. Ten que ver coa obsesión ou, para os crentes, co cargo de conciencia.
Dóndeo.-Brando, amolecido. En galego GX existe dondo como suave ao tacto, sen durezas nin asperezas.
Empantanado.- Sitio cheo de estorbos onde é difícil moverse. Onde reina o desorde.
Enxaramelar.-Primeira fase de crecemento dun froito. A primeira semana de agosto ten que ser quente porque é cando enxaramelan as castañas. Tamén aplicable ao crecemento dos cativos.
Esbúreo.- Sen aditamento nin acompañamento. Unhas patacas esbúreas: sen nada máis que patacas.
Escadabullar.- Rebuscar, aproveitar unha colleita sen deixar nada para o rebusco.
Escarramelar.-Abrir moito os ollos, polo medo ou pola enorme sorpresa que non causa algo.
Fizcaña.-Aceno, xesto
Fora-mi-de-mal.-Oxalá, quen nos dera, estaría ben. Expresión acuñada pola familia da tía Esperanza que cabeza interpretar como un cruce de dedos para espantar o mal fario e atraer boas novas.
Gaiteiro.-Cabaliño do demo, libélula.
Galelo.-Cada unha das partes ou polas que forman unha uva; cando as uvas quedan sen criar porque ven mal tempo na floración, o que adoita haber son galelos, con media ducia de vagos. O que nós chamamos uva (ou marangolo, se é do rei e grande) en galego e acio e en castelán racimo; o que nós chamamos bago, tamén o é en galego do GX, cada un dos grans que forman o acio-uva-marangolo, unha vez desprendidos do cango
Goxo.-Veleno.
Grañeira.- A verga coa que se ataban os mollos de centeo ou trigo
Irlar.- Estar case transparente, de tan delgado; unha persoa está irlando despois dunha enfermidade que lle quitou o apetito-
Licantina.-Lida con moita palabra asociada; podese lidar en silencio; a licantina atúrana tamén os que andan ó redor.
Lida.-Lideira, teima, cisma, concoma, obsesión. En galego GX é loita ou rifa entre dúas ou máis persoas
Liorna.-Barullo grande, guirigai; boa liorna armaban os porcos cando estaban famentos e sentían que se achegaba o caldeiro coa comida.
Marangolo.-Uva grande, que hai que coller coas dúas mans, polo xeral as do Rei. Tamén pode ser marangolo un rapaz moi gordecho ou unha persoa con moito volume..
Pita cega.-Zapateiro. Onde se viu tan pouca orixinalidade do galego?; chámenlle pita cega a ese insector, deixen o outro nome para o presidente!
Rabexar.- Moverse sen parar dun sitio para outro, facendo cousas de discutible proveito. No galego do GX é mover o rabo ou dar co rabo.
Rillar.-Refírese, para nós, sobre todo a aproveitar un oso. Vai unha oración pouco piadosa que, creo, me ensinou o avó Anselmo: “Padre noso, caldo groso, xixa gorda non ten oso, rilla rapaz este oso, ríllao ti que eu non poso”
Sansoneta.-Ruxe ruxe, un sermón repititivo, que aburre; en galego GX é reprensión.
Sumicio.-Desaparición; cando algo inexplicablemente, non aparece, podemos dicir e dicimos: “Vaia sumicio”. Unha desaparición algo misteriosa. En Galicia e Asturias dirían que era cousa do Sumicio, un demo burlón , un trasgo amigo de cambiar as cousas de sitio.
Zanfonear.- Máis ou menos como rabexar, pero cun sentido de maior urxencia, se cadra. En galego GX tamén significa perder o tempo e, por suposto, tocar a zanfona.
Zamancos.- Calzado con piso de madeira reforzado con chatolas para evitar esbarar, con cuberta de coiro duro que había que adondear untando con graxa ou pingo sen sal. En galego GX son zocos mal feitos; de rapaces, nós só usabamos zamancos e, non sei o de Castrelos, pero dou por seguro que algún bon zamanqueiro habería por Brumoso.

martes, 16 de septiembre de 2008

A monteira por riba do mundo

Pór o mundo por monteira ven querer decir que se opta por non pararse no que opinen os demais á hora de emprender algo arriesgado, grande, tremendo. Ser emprendedor, cun toque de aventura, sen que nos importe que alguén diga: "Estás tolo". É decir, enfrontarse ao mundo como un pensa que debe facer. Iso si, se vai moita calor, sempre convén ir a esa guerra cuberto con gorra ou con chapeu. De volta, onde deixar a monteira? Por iba do mundo.


Esta non é unha fotografía preparada. Ese é o uso que se lle da ó mundo na casa dos Bichos, é o sombreireiro, a percha de gorras e chapeus. As veces, a monteira do mundo é unha gorra de viseira. As veces, o mundo mesmo está descuberto. En calquera caso, Australia non o leva ben; non está a gusto na nosa casa; semella estar sempre algo anoxada, pero non ten máis remedio que aturar; polo menos ata que o mundo caia ó chan e se escacaborre, nalgunha desas operacións de atípico uso.

domingo, 14 de septiembre de 2008

O conto do galo, a fouce e o muíño

Horacio Rodríguez trasmitiu os contos que lle contaron, pero tamén fabulou e transformou a tradición oral que recibiu. Como mostra, estes contos enlazados sobre os custos da incorporación do progreso á nosa terra, segundo llos contou a Santiago Fernández Vecilla; o dos muíños xa o temos publicado segundo o contaba por separado; os outros dous, tamén os contaba ás veces de xeito independiente; se estaban mellor illados ou en cadea, ten que decidilo quen os lea. Así son na versión que Santiago publicou na revista "¡Con la que está cayendo...!":

"...Era unha vez un home que, sentíndose xa vello, deixou todo o que tiña ós seus tres fillos, logo de ensinarlles o seu funcionamento e utilidade. A un deixoulle un galo, a outro unha fouce “de pica” e ó terceiro un muíño. Ó pouco tempo morre o pai e deciden percorrer mundo. Así que parten para outras terras e chegan a esta zona. O fillo do galo chega ao pobo xa anoitecido, pide pousada e é acollido nunha das casas, onde queda a durmir. Como era costume antes de deitarse, comentan as tarefas que teñen que facer ao día seguinte e deixar todo preparado. Teñen que enganchar as vacas ao carro para ir buscar o día ao alto da Cabeciña. O home, moi sorprendido do que acaba de oír, dilles que ten un animal, que cando canta, vén o día e que non necesitan ir buscar o día. Esperaron a ver que pasaba e sucedeu que a iso da media noite, o galo púxose a cantar. Levantáronse e non viron o día. Pero o amo do galo insistía en que o bicho cantaría cando viñese o día. O galo cantou outra vez e seguía sen vir o día. O home seguía insistindo que cando cantaba o galo viña o día, pero o pousadeiro estaba preocupado e temendo ser castigado polo Alcalde, que era o amo do pobo, polo posible engano. O galo cantou de novo, levantáronse todos outra vez e viron que o día xa chegaba, pois comezara a clarear. Ante tal acontecemento, reuniron a todo o pobo e contáronlle a facultade tan prodixiosa que tiña o bicho, que cando cantaba pola noite viña o día. O beneficio que lles traería sería grande, pois xa non terían, en diante, necesidade de ir todas as noites coa parella de vacas ao alto de Cabeirás a buscar o día. Debateron o asunto en Concello e acordaron compralo, pagándolle moito diñeiro para aquel tempo. O home do galo, ante o temor de que o galo fallase, decidiu irse do pobo, mirando de cando en vez para atrás por se o seguían. Falando do bicho, pensaron que o terían que alimentar. Pero ¿de que se alimentaba? Como o home acababa de irse, saíron correndo na súa busca. Divisárono xa bastante lonxe e comezaron a chamalo a grandes voces. O home, ao oír aquelas voces, crendo que nada bo podía esperar, comezou a correr e canto máis corrían os do pobo máis corría el. As xentes do pobo gritábanlle ¿De que se alimenta o bicho? Ao oír isto, contéstolles o primeiro que lle veu á cabeza. ¡De saltóns! Regresaron ao pobo e prepararon escopetas e paus, todas as armas de que dispuñan, e distribuíronse por parellas para ir cazar saltóns. Chegado o mediodía, unha das parellas non cazara ningún, xa fose porque non era a época ou por calquera outra razón. Tendo moita calor un deles, achegouse a un manancial a beber auga, cando viu que un salón se lle pousara no peito. Facendo acenos ao compañeiro, sinaláballe o saltón pousado no seu peito. O outro cargou a escopeta e sen mirar a máis, disparou sobre o saltón. Pum, e matou ao compañeiro. Era a época de comezar a sega. Como era tradición, reuníanse todos os homes en concello e xuntos encamiñábanse ao campo a segar. Utilizaban coitelos de óso e ata de pedra. Naquela ocasión, acompañábaos o fillo que herdara a fouce de pica. Era unha fouce con dentes nun dos lados, en forma de serra, que remataba nunha punta dobrada. Véndoos segar con tanto traballo e con tan pouco rendemento, sinaloulles o utensilio que levaba con el e comezou a segar. En pouco tempo segara tanto como vinte homes nun día. Quedaron asombrados ante tan prodixioso utensilio e decidiron comprarlle a fouce a un bo prezo. Unha vez que a vendeu, marchouse e os demais seguiron o seu traballo, comezando un deles a segar coa fouce. Ao primeiro intento, o home cortouse os dedos da man. Cheo de gran dor e medo, lanzou a fouce lonxe del, quedando esta co rabo para arriba, e comezou a dar grandes berros, aos que acudiron os demais. Díxolles que aquel bicho era unha fera, pois, nada máis comezar, lle cortara a man. Un gran medo colleu a todos e, rodeando a fouce, comezaron a tirarlle pedras. Ao darlle no rabo, a fouce saltaba e, canto máis lle daban, máis saltaba. Os homes dicían asombrados: “¡É un bicho fera!” Vendo que era imposible matala con pedras, ocorréuselles prenderlle lume ó redor para ver se co lume era posible acabar con aquel bicho. No momento en que o lume chegou á fouce, comezou a retorcerse. Algún deles dicía: “¡Non che enrodilles, bicho fera!” O fillo que aprendera o funcionamento do muíño chega tamén a aquela comarca e decide quedar, pois descoñecían o muíño de auga e continuaban moendo en morteiros. Constrúe un muíño e a xente leva a moer o centeo ao muíño. Logo de pasado un tempo, o muiñeiro decide irse e o pobo cómpralle o muíño. Seguiron moendo normalmente ata que xa non tiñan máis que moer e, entón, decidiron paralo. Intentárono unha e mil veces, sen conseguilo. O muíño, ao non ter gran que moer, rozaba as pedras unha contra outra botando faíscas. Pensando que aquilo estaba endemoñado, que eran cousas do demo, foron ver ao alcalde. O alcalde chama a Concello. Como se trata de algo que está endemoñado, deciden ir ver ao cura. “Non vos preocupedes. Se o muíño está endemoñado, deixádemo a min”. Así que baixaron en procesión, cos mellores ornamentos e santos do pobo. Nin un deixou de asistir. Cando chegaron ata o muíño, este, sen gran nin nada, botaba unhas faíscas do carallo: “Raca-raca, raca-raca, raca-raca”. O cura entra no muíño, comeza as súas oracións e, botando auga bendita por todas partes, mándao parar. O muíño non lle obedecía, seguía ruxindo máis forte e máis rápido pola falta de gran que moer e porque, ademais, o río levaba gran cantidade de auga: “Raca-raca, raca-raca, raca-raca, ...”. A isto, o cura responde: “Pois xa que non respectas as miñas palabras, a ver se respectas a miña coroa” Meu dito meu feito, o cura apoia a súa cabeza na pedra e, como andaba a tanta velocidade, arrincoulla de raíz, saíndo a cabeza despedida. A xente, chea de terror e espanto a causa do endemoñado muíño, comezou a correr a moreas, tropezando entre eles e caendo. Na fuxida, unha das vellas tropezou e foi a caer precisamente na canle, de tal forma que quedou encaixada nela, obstruíndo o paso da auga. A xente comezou a pararse ao comprobar que o muíño xa non facía ruído e que deixara de andar. Así que volveron sobre os seus pasos e atoparon á vella atrancada no medio da canle, sen poderse mover. Atoparan a solución; cada vez que tivesen necesidade de parar o muíño porían unha vella atrancando a canle". (A Foto é de Juan Manuel Blázquez).

sábado, 6 de septiembre de 2008

O lobo incendiario

Hai moitos mutos anos, cando aínda había enormes superficies sementadas de centeo das que vivía a moita xente que había nas aldeas, ardeulles a faceira ós veciños portugueses da Mofreita. Acordeime desta historia cando fomos dar unha volta polo alto da raia, o agosto pasado, para ver Brumoso desde outra perspectiva.


Esta desgraza aconteceu cando eu aínda non era, cando os meus avós eran aínda mozos. Un irmán do meu avó Anselmo, o ti Xico Bernaldón , contaba a historia da orixe daquel lume, segundo el mesmo puidera ver. El estaba coa res nas Mendreiras, por riba do Couto, preto da raia, e como o lume baixou de España cara a Portugal, ata alí lle viñeron os guardiñas portugueses investigando, na procura do incendiario. Isto foi o que lles contou:

“Eu non prendín o lume, xúrollelo. Como había prender estando aquí coa res, sen poder fuxir a escape? Tería que ser parvo. Pero sei quen foi, sei como ocorreu.
Esta sentado alí embaixo, naquel penedo, comendo a merenda, cando ví que viña o lobo cara a min, por ese carreiro que pasa por riba da fraga do Corvo. Estábame incorporando e mirando de coller pedras para espantalo antes de que se acercase ao magote cando puiden ver que se ía dar de papo cun home que subía polo mesmo carreiro, camiño da raia. Ví como o lobo lle regañaba os dentes e ví como aquel mozo se agachaba a coller penedos diante dos pes. Se fose un can, ó velo agacharse xa fuxiría, pero o lobo vira o meu magote e non quería molestarse en dar arrodeos, así que abriu a boca e amosoulle todos os dentes ao mozo, ao tempo que se preparaba para saltar sobre él. Cando o lobo xa ía polo aire , o mozo tiroulle un xeixo con todas as forzas e meteullo pola boca, que levaba aberta. Non ben caeu ó chan, deu media volta para fuxir, coma se o penedo xa lle quitase a fame. Daquela, o mozo tiroulle outro xeixo que lle entrou ao lobo polo cu. Polo que se ve, os penedos bateron un contra o outro, dentro do lobo, é botaron chispas. O lobo alampeouse como a isca, ao tempo que comezaba a fuxir. E correndo desapareceu para alá arriba, cara a raia, deixando un río de lume detrás del. O vento, que ven do norte, como poden ver, fixo o resto”.


Así o contaba o ti Xico Bernaldón. Non digo que fose así, pero así o contaba. Eu creo que posiblemente foi el propio quen tivo que enfrentarse co lobo a xeixazos. Que lle quixo furtar algún cordeiro e que, nesa defensa, fixo lume dentro do lobo. E logo pasou o que pasou. En calquera caso, o incendiario non fora él, fora o lobo.

lunes, 1 de septiembre de 2008

Emocións, gargalladas e música a mazo no "Outro día con Horacio Rodríguez"

"Outro día con Horacio Rodríguez", o encontro de amigos co que recordamos o primeiro aniversario da súa partida, resultou un acto con espazo de abondo para as emocións -inevitables- pero tamén para esas gargalladas que tanto lle gustaba buscar coas súas historias, e para a música tradicional que tanto amaba, achegada principalmente por Alberto Jambrina e Pablo Madrid, que quixeron corresponder con xenerosidade á xenerosidade da que Horacio sempre fixo gala. La Opinión de Zamora sumouse á homenaxe cun especial de catro páxinas onde colaboraron algúns amigos presentes no acto da escola e outros que non puideron asistir, como o reporteiro de TVE Juan Manuel Blázquez ou o etnógrafo José Rodríguez Cruz.

Houbo intervencións de Jambrina e Madrid, que pasaron varios días illados pola neve mentres gravaban, en 1986, pezas tocadas polo Luis, o César e o Horacio, coplas ou nanas cantadas pola Viturina ou a Pilarica, e contos contados polo propio Horacio.


Tamén falou Santiago Fernández Vecilla, un mestre que pasou tres anos no lugar e aprendeu moito de contos, adiviñas e amizade co Horacio, que non dubidou en mantelo acollido na casa cando, por mor do 23-F, os amigos de Zamora o buscaban para recomendarlle que se refuxiase en Portugal.

Cando as emocións andaban por desbordarse, Felipe Lubián foi o encargado de provocar unhas gargalladas cun conto tan longo como escarcavellante -"¡Caga, borrego!"- e, despois, atreveuse cun dueto de gaitas co alcalde de Hermisende, Ignacio González Nieto, para entonar o antergo himno do reino de Galicia. Notouse que o tempo de adestramento fora escaso, pero a vontade quedou de manifesto.

Improvisou un sentido poema o catedrático Leandro Rodríguez e unha das súas netas leu unha emotiva carta. Entre as bágoas de emoción e as gargalladas, musica de gaita e de rabel liderada por Jambrina e Madrid, que non tiveron problemas en incorporar a músicos locais que quixeron achegar o seu gran de area para converter o acto na festa que Horacio sen dúbida merecía. Por estas e outras fotos que darán fe do momento, damos grazas a Lete Ferrero, outro amigo xeneroso sumado á festa.

Se cadra, o ano que vén, os amigos xa nos atreveremos a escoitar as historias da voz do noso mellor contador. Este ano, as emocións aínda pesaban demasiado.